Ηλεκτρονικός αλφαβητισμός: η άσκηση στην e-ανάγνωση

πρόκληση για το ελληνικό σχολείο

 

                                               

Της Μαρίας Νέζη

Διδάκτωρ του Πανεπιστημίου Αθηνών.

           

 

Summary

The subject of this paper is the adjustment of Greek education to the knowledge economy and digital culture. The term literacy is transforming in a Post-Typographic World. Opportunities for critical literacy and pedagogy are the challenge that Greek educational system confronts.

 

Θέμα

Θέμα της παρούσας εισήγησης είναι ο ρόλος του ελληνικού σχολείου στην άσκηση εκπαιδευτικών και εκπαιδευομένων στην ανάγνωση ηλεκτρονικών κειμένων, ανάγκη αδήριτη στο παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον που ορίζουν οι δικτυακές τεχνολογίες της πληροφορικής και επικοινωνίας. Είναι κοινός τόπος, ότι το διαδίκτυο έχει μετατρέψει τον πλανήτη μας σ’ ένα παγκόσμιο χωριό. Οι δικτυακές τεχνολογίες επιτρέπουν την πρόσβαση σε πλήθος πληροφοριών και την επικοινωνία χωρίς σχεδόν κανένα περιορισμό. Τα ηλεκτρονικά κείμενα που υποστηρίζουν την επικοινωνία μέσω της δικτυακής τεχνολογίας επιβάλλουν τον επαναπροσδιορισμό του όρου «αλφαβητισμός». Ανέκαθεν ο όρος «αλφαβητισμός» συναρτάται προς ιστορικοκοινωνικές και οικονομικές παραμέτρους, χωρίς να υποτιμάται ο ρόλος της τεχνολογίας. Ωστόσο οι σύγχρονες τεχνολογικές εξελίξεις διευρύνουν το περιεχόμενο του όρου «αλφαβητισμός».

 

Ορισμός

Με τον όρο «ηλεκτρονικά κείμενα» χαρακτηρίζονται όχι μόνο τα γραμμικά κείμενα που, σύμφωνα με την κειμενογλωσσολογία, διακρίνονται για τη συνοχή, τη συνεκτικότητα και την πληροφορικότητά τους, έστω και αν παράγονται μέσω ενός επεξεργαστή κειμένου, αλλά όλες οι μορφές έκφρασης νοήματος που συμπεριλαμβάνουν εικόνες, μουσική και λέξεις. Χάρη, δε, στις δυνατότητες που παρέχει η τεχνολογία μια νέα μορφή κειμένου αναδεικνύεται και απαιτεί νέες τεχνικές ανάγνωσης: το υπερκείμενο(hypertext). Πρόκειται για κείμενο που διαβάζεται με «μη γραμμικό τρόπο», καθώς απαιτεί από τον αναγνώστη να ακολουθήσει διασυνδεόμενα μονοπάτια που οδηγούν σε «κείμενα» που ανοίγουν σαν παράθυρα στην οθόνη του υπολογιστή. Κάθε «παράθυρο» είναι δυνατόν να είναι και μια νέα εμπειρία που αξιοποιεί την τεχνολογία των πολυμέσων και διαβάζεται ως συνδυασμός γραφημάτων, φωτογραφιών, ήχων, video, ακόμα και λέξεων. Υπογραμμισμένες λέξεις ή εικόνες  παρέχουν συνδέσεις με άλλα  «παράθυρα» με πολλαπλές κατευθύνσεις που επιτρέπουν στον πομπό να υποβάλλει σκέψεις και ιδέες και υποχρεώνουν το δέκτη να τις αναζητά. Η ουσιαστική διαφοροποίηση στον ορισμό της έννοιας του «κειμένου» εισάγεται από τις σύγχρονες τεχνολογίες της πληροφορίας και των πολυμέσων που επιτρέπουν την κατασκευή υπερκειμένων.

Η κριτική ανάγνωση τέτοιων κειμένων διευρύνει το περιεχόμενο του όρου «ηλεκτρονικός αλφαβητισμός» πέρα από την απλή εξοικείωση με τα εργαλεία της υπολογιστικής τεχνολογίας και δικτυακής επικοινωνίας. Ο όρος «ηλεκτρονικός αλφαβητισμός» αναφέρεται στην ικανότητα του χρήστη των νέων τεχνολογιών ν’ αξιοποιεί τις δυνατότητες πληροφόρησης και επικοινωνίας που του προσφέρουν και ν’ αναγιγνώσκει κριτικά, δηλαδή αποκρυπτογραφώντας το μήνυμα των υπογραμμισμένων διασυνδέσεων και αποκαλύπτοντας τις πιθανές σημασίες του  νοήματος, προχωρώντας στην δική του ερμηνεία του κόσμου. Μια τέτοιου είδους κριτική ανάγνωση προϋποθέτει μια κριτική παιδαγωγική που προκαλεί τους μαθητές στο κοινωνικό περιβάλλον της τάξης να διαβάζουν κριτικά τον κόσμο και ν’ αποκτούν κοινωνική συνείδηση εντάσσοντας στόχους κοινωνικού προβληματισμού στο πλαίσιο των μαθησιακών δραστηριοτήτων.

 

Θεωρητικό πλαίσιο

Η άσκηση στην e-ανάγνωση μετατοπίζει το κέντρο της εκπαιδευτικής διαδικασίας από το γνωστικό αντικείμενο, στο επικοινωνιακό περιβάλλον εκπαιδευομένων και εκπαιδευτικών. Οι νεότερες διδακτικές θεωρίες εκλαμβάνουν τη διδακτική πράξη ως μια επικοινωνιακή διεργασία μεταξύ υποκειμένων που αλληλεπιδρούν μέσα από διδακτικές καταστάσεις επίλυσης προβλημάτων. Οι προϋπάρχουσες γνώσεις ανασκευάζονται και ανακατασκευάζονται μέσα από τη γνωστική σύγκρουση, το στοχασμό και τη γνωστική αναδιοργάνωση, ενώ η κοινωνική αλληλεπίδραση προσφέρει ευκαιρίες μάθησης. Οι μορφές, τα μέσα, οι σκοποί της διδασκαλίας επανεξετάζονται χάρη στην  εκρηκτική  ανάπτυξη της Νέας Τεχνολογίας και στη δυναμική εισαγωγή της στην εκπαίδευση.

Το θεωρητικό πλαίσιο της επικοινωνιακής διάστασης της εκπαιδευτικής πράξης συγκροτείται αξιοποιώντας θέσεις και πορίσματα της Κυβερνητικής, της Ψυχολογίας, του Κονστρουκτιβισμού και της Σημειωτικής. Όσον αφορά στην απόκτηση δεξιοτήτων ηλεκτρονικού αλφαβητισμού η εκπαιδευτική κοινότητα μπορεί να αξιοποιήσει κατάλληλα τα επιχειρήματα της Σημειωτικής χωρίς να αγνοεί ή να υποτιμά τις άλλες θεωρίες.

Στη Σημειωτική αυτό που ενδιαφέρει είναι η δημιουργία και ανταλλαγή νοημάτων και όχι η αποτελεσματικότητα και η ακρίβεια μετάδοσης μηνυμάτων( Κυβερνητική). Το νόημα δεν εμπεριέχεται στατικά στο μήνυμα συναρτώμενο αποκλειστικά προς τις προθέσεις του πομπού, αλλά αποτελεί μια ενεργητική διαδικασία που περιλαμβάνει το σημείο, τον ερμηνευτή-δέκτη και το αντικείμενο και αναγνωρίζει βαθμούς αλληλόδρασης ανάμεσα σε αυτούς τους παράγοντες. Εκπαιδευτικοί και εκπαιδευόμενοι εκλαμβάνονται ως δυναμικό όλον, σύστημα. Οι εκπαιδευτικοί δεν είναι πια οι αποκλειστικοί φορείς της γνώσης, δεν λειτουργούν ως αφηγητές  αλλά ως συνεργάτες στην επεξεργασία των νοημάτων και των ποικίλων σημασιολογικών εκφάνσεών τους με τους εκπαιδευόμενους. Ο Κονστρουκτιβισμός προσθέτει ότι η επικοινωνία είναι κοινωνική κατασκευή και θέτει στο προσκήνιο τις αρχές της ενεργητικής μάθησης.  Η Σημειωτική επιμένει ότι εκπαιδευτικοί και εκπαιδευόμενοι συνιστούν υποκείμενα της κοινωνικής εμπειρίας και δράσης, γενικά, υποκείμενα γνώσης και άγνοιας, ειδικότερα. Συνεπώς το κοινωνικό και πολιτισμικό περιβάλλον επιδρά στην έκβαση της μαθησιακής διαδικασίας. Δεν αρκεί η βελτίωση της αποτελεσματικότητας της επικοινωνιακής διαδικασίας( Κυβερνητική) αλλά απαιτείται ελαχιστοποίηση των κοινωνικών και πολιτισμικών ανισοτήτων που δημιουργούν προβλήματα στην επεξεργασία του νοήματος  και καθιστούν προβληματική την επικοινωνία. Η μάθηση δεν προκύπτει, άλλωστε, μέσω της επαναλαμβανόμενης εξάσκησης αλλά μέσω της κριτικής επεξεργασίας των ποικίλων σηματοδοτήσεων του νοήματος(Κονστρουκτιβισμός).

Το θεωρητικό αυτό πλαίσιο, που περιγράφεται ακροθιγώς στην παρούσα εργασία, παρέχει τα εργαλεία για την αποτελεσματικότερη απόκτηση δεξιοτήτων ηλεκτρονικού αλφαβητισμού, δηλαδή κριτικής διαχείρισης και επεξεργασίας πληροφοριών.

 

Παρούσα κατάσταση

Η εκπαιδευτική κοινότητα έχει κατευθύνει την προσοχή της στην καταπολέμηση του επερχόμενου «ψηφιακού αναλφαβητισμού» μέσα από την προώθηση της εκμάθησης της χρήσης και αξιοποίησης των νέων τεχνολογιών σε όλα τα σχολεία από όλους τους μαθητές.

Άλλωστε το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο στη Λισσαβόνα, στις 23 και 24 Μαρτίου 2000, αναγνωρίζει ξεκάθαρα την αναγκαιότητα της ένταξης των ψηφιακών τεχνολογιών και αξιοποίησης  όλου του δυναμικού τους στην εκπαίδευση. Πρωταρχικός στόχος είναι να αξιοποιηθούν το ταχύτερο δυνατό οι ευκαιρίες που προσφέρει η νέα οικονομία και ιδίως το Διαδίκτυο. Για το σκοπό αυτό έχει καταρτισθεί πλήρες σχέδιο δράσης e-Europe που συνδέει ορισμένους στρατηγικούς τομείς δράσης μεταξύ τους, ορίζει για τον καθένα από αυτούς προκλήσεις και προτείνει λύσεις. Δύο από αυτούς τους τομείς δράσης, «Η ευρωπαϊκή νεολαία στην ψηφιακή εποχή» και «Ταχύτερο Διαδίκτυο για τους ερευνητές και τους σπουδαστές» συνδέονται άμεσα με την εκπαίδευση. Η μεγάλη σημασία που αποδίδει το Συμβούλιο στην Εκπαίδευση, αναγνωρίζεται στην απόφαση των Υπουργών Παιδείας να γίνει μια μελέτη σχετικά με τους συγκεκριμένους μελλοντικούς στόχους των εκπαιδευτικών συστημάτων. Σε αυτό το πλαίσιο εντάσσεται και η πρωτοβουλία e-Learning που αποσκοπεί στην κινητοποίηση των εκπαιδευτικών και πολιτιστικών κοινοτήτων, καθώς και των ευρωπαϊκών οικονομικών και κοινωνικών παραγόντων, ώστε να επιταχυνθεί η εξέλιξη των συστημάτων εκπαίδευσης και επαγγελματικής κατάρτισης και η μετάβαση της Ευρώπης στην κοινωνία της γνώσης. Το πρώτο σημαντικό στάδιο αυτής της μετάβασης είναι η άρτια κατάρτιση των ευρωπαίων πολιτών στα νέα εργαλεία που επιτρέπουν την πρόσβαση στη γνώση και η γενική ανάπτυξη μιας ψηφιακής μόρφωσης. Όπως οι βιομηχανικές κοινωνίες κάποτε έθεταν ως στόχο όλοι οι πολίτες να γνωρίζουν γραφή, ανάγνωση και αριθμητική, έτσι και η κοινωνία της γνώσης αναγνωρίζει ότι κάθε πολίτης πρέπει να έχει «ψηφιακή μόρφωση» και τις βασικές ικανότητες ώστε να επιτευχθεί μεγαλύτερη ισότητα ευκαιριών σε έναν κόσμο στον οποίο πολλαπλασιάζονται οι ψηφιακές λειτουργίες.

Η ευρωπαϊκή αυτή κινητοποίηση διακρίνεται για τον επείγοντα χαρακτήρα της καθώς η Ευρώπη φαίνεται να υστερεί σε σχέση με τις

Η.Π.Α. σε ό,τι αφορά τη χρησιμοποίηση των νέων τεχνολογιών και επικοινωνιών. Πιο συγκεκριμένα διαπιστώνονται:

-          Έλλειψη εξοπλισμού και λογισμικού. Στη σχολική εκπαίδευση το ποσοστό εξοπλισμού των σχολείων στοιχειώδους εκπαίδευσης στην Ευρώπη ποικίλει σε μεγάλο βαθμό με διαφορές όπως ένας υπολογιστής για 400 παιδιά ή ένας υπολογιστής για 25 μαθητές.

-          Έλλειψη ειδικευμένου προσωπικού και κυρίως εκπαιδευτικών υπεύθυνων κατάρτισης με άρτια γνώση των τεχνολογιών των πληροφοριών και των νέων επικοινωνιών.

-          Εξαιρετικά μικρό ποσοστό εκπαιδευτικών με πραγματικά προσόντα στον τομέα των νέων τεχνολογιών που να τους επιτρέπουν να τις ενσωματώσουν πλήρως στις παιδαγωγικές πρακτικές τους.

-          Μικρή ευρωπαϊκή παραγωγή στον τομέα του εκπαιδευτικού λογισμικού, των εκπαιδευτικών προϊόντων και υπηρεσιών πολυμέσων.

Η κατάσταση στην Ελλάδα δεν διαφοροποιείται. Το ελληνικό σχολείο στην προσπάθειά του ν’ ανταποκριθεί στα νέα δεδομένα της κοινωνίας της γνώσης έχει εισαγάγει το μάθημα της πληροφορικής με σκοπό την κατάρτιση των μαθητών στον «ψηφιακό αλφαβητισμό», παρά τις ελλείψεις σε υλικοτεχνική υποδομή που παρατηρούνται. Ωστόσο δεν έχει εξοικειώσει σε ικανοποιητικό βαθμό και τους εκπαιδευτικούς. Έρευνες έχουν καταδείξει την αμηχανία των ελλήνων εκπαιδευτικών απέναντι στις νέες τεχνολογίες και την αδυναμία τους στην παιδαγωγική αξιοποίησή τους κατά τη διδακτική πράξη. Όπως προκύπτει από σχετικά ερευνητικά ευρήματα οι εκπαιδευτικοί αναγνωρίζουν περισσότερο και χρησιμοποιούν τις δυνατότητες του υπολογιστή για επεξεργασία κειμένου και για άντληση εκπαιδευτικού υλικού και αποθήκευση πληροφοριών.  Ελάχιστοι εκπαιδευτικοί της Α΄θμιας εκπαίδευσης έχουν κάποια εξοικείωση με εκπαιδευτικό λογισμικό ή χρησιμοποιούν τέτοια περιβάλλοντα για τη διδασκαλία κάποιου μαθήματος. Τα αντίστοιχα ποσοστά των εκπαιδευτικών της Β΄θμιας  εκπαίδευσης διαφοροποιούνται, όχι όμως σημαντικά, δεδομένου ότι πιλοτικές προσπάθειες επιμόρφωσης των εκπαιδευτικών στη χρήση εκπαιδευτικού λογισμικού πραγματοποιήθηκαν στη Β΄θμια εκπαίδευση. Οι αποσπασματικές γνώσεις που έχουν οι Έλληνες εκπαιδευτικοί γύρω από τις δυνατότητες που τους παρέχουν οι υπολογιστικές- δικτυακές τεχνολογίες, αποτέλεσμα της ανεπαρκούς και σεμιναριακού τύπου επιμόρφωσής τους, σε συνδυασμό με την έλλειψη κατάλληλης υλικοτεχνικής υποδομής στα σχολεία και την ανυπαρξία κινήτρων για εφαρμογή πειραματικών διδασκαλιών με τη  χρήση των νέων τεχνολογιών  καθιστούν προφανές ότι πρέπει να διανυθεί πολύς δρόμος ακόμη μέχρι οι Η/Υ να λειτουργήσουν ως εργαλείο ανάπτυξης σύγχρονων εποικοδομιστικών και κοινωνικών προσεγγίσεων στη διδασκαλία και στη μάθηση.

Συνεπώς το χάσμα ανάμεσα στους μαθητές, οι οποίοι φαίνονται ικανοί στο χειρισμό Η/Υ και στην πρόσβαση στο Διαδίκτυο, και στους δασκάλους τους, οι οποίοι δείχνουν να αισθάνονται άγχος και ανασφάλεια μπροστά στο ευρύ πεδίο δυνατοτήτων που τους προσφέρουν οι νέες τεχνολογίες, διευρύνεται. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα να παράγει πολίτες ικανούς στο χειρισμό της τεχνολογίας αλλά ανεπαρκώς εξοπλισμένους στη διαχείριση των δυνατοτήτων που τους παρέχονται. Στην κοινωνία της γνώσης εντάσσονται γνωρίζοντας το «αλφάβητο», μη έχοντας, όμως, ασκηθεί στην «ανάγνωση».

 

Προτάσεις

Η πολιτεία, έχοντας επίγνωση του προβλήματος και στο πλαίσιο δράσης e-Learning, εκπονεί προγράμματα επιμόρφωσης των εκπαιδευτικών τόσο στη χρήση Η/Υ όσο και στην παιδαγωγική αξιοποίησή των νέων τεχνολογιών στη διδακτική πράξη. Η επιμόρφωση αυτή μπορεί να γίνεται είτε μέσα στο σχολείο μέσω ειδικών επιμορφωτών είτε έξω από το σχολείο με διάφορους τρόπους που επιλέγει ο εκπαιδευτικός. Επίσης οργανώνονται ειδικά προγράμματα επιμόρφωσης επιμορφωτών( Ε42) που στοχεύουν στη δημιουργία ενός σώματος επιμορφωτών, επαρκών αριθμητικά να υποστηρίξουν τους εκπαιδευτικούς στην εφαρμογή διδασκαλιών με χρήση των υπολογιστικών-δικτυακών τεχνολογιών.

Το Διαδίκτυο είναι δυνατόν να λειτουργήσει εποικοδομητικά σε αυτές τις επιμορφωτικές προσπάθειες προσφέροντας ανοικτά περιβάλλοντα σχεδιασμένα με βάση τις σύγχρονες θεωρίες μάθησης. Ενδεικτικά αναφέρουμε το σύστημα N.E.O.S. (Networked Educational Online System) και το πρόγραμμα SCORE (Schools of California On line Resources for Educators) που λειτουργούν στις Η.Π.Α..

Ωστόσο το ζητούμενο είναι η ανάπτυξη και ενσωμάτωση δεξιοτήτων επεξεργασίας και διαχείρισης πληροφοριών στο περιβάλλον της σχολικής τάξης και κριτικής ανάγνωσης των ηλεκτρονικών κειμένων.

Πρόκειται για ένα στόχο οριζόντιο που διαπερνά όλα τα γνωστικά αντικείμενα κάθε αναλυτικού προγράμματος σπουδών.

Σχηματικά οι δεξιότητες αυτές αναφέρονται:

-          στην ικανότητα να επιλέγει κάποιος τη φύση, το είδος και τη μορφή των απαραίτητων πληροφοριών-δεδομένων

-          στην ικανότητα να αναζητά πληροφορίες και να συλλέγει δεδομένα

-          στην ικανότητα να οργανώνει, να διαχειρίζεται και να επεξεργάζεται αυτά τα δεδομένα-πληροφορίες

-          στην ικανότητα να παρουσιάζει γνώσεις, δεδομένα και πληροφορίες

-          στην ικανότητα να δημιουργεί «αντίπαλες» αναγνώσεις ενός κειμένου συμπληρώνοντας τα κενά απροσδιοριστίας του

-          στην ικανότητα να αποκαλύπτει και να αποδομεί αναπαραστάσεις εξουσίας που αναπαράγονται στο κείμενο κατά τρόπο εμφανή ή μη

-          στην ικανότητα να υποστηρίζει με επιχειρήματα υποκειμενικές αναγνώσεις του κειμένου

-          στην ικανότητα κριτικής ανάγνωσης του κόσμου και αμφισβήτησης του κυρίαρχου παραδείγματος.

Η ανάγκη απόκτησης από τους μαθητές αυτών των δεξιοτήτων επιδιώκεται σε ένα βαθμό από το Υπουργείο Παιδείας όπως φαίνεται στα αποσπάσματα προγραμμάτων σπουδών επιμέρους μαθημάτων του Δημοτικού σχολείου που ενδεικτικά παραθέτουμε:

«Νεοελληνική Γλώσσα-Διαχείριση της Πληροφορίας: Σκοπός της ενότητας αυτής είναι η κατάκτηση δεξιοτήτων αναζήτησης, αξιολόγησης, επεξεργασίας και αποκωδικοποίησης πληροφοριών(ΥΠ.Ε.Π.Θ.,1997:22-23)

«Μαθηματικά: Οι μαθητές αναμένεται να καταστούν ικανοί να συλλέγουν, να οργανώνουν και να παρουσιάζουν ερευνητικά δεδομένα(ΥΠ.Ε.Π.Θ., 1997:18)

Οι στόχοι αυτοί δεν εξαντλούνται στην εκπόνηση συνθετικών εργασιών με την αξιοποίηση των δυνατοτήτων που προσφέρουν οι νέες τεχνολογίες ούτε ικανοποιούνται από την επαρκή ψηφιακή κατάρτιση εκπαιδευομένων και εκπαιδευτικών χάρη στη βελτίωση της υλικοτεχνικής υποδομής. Απαιτούν αναθεώρηση του υπάρχοντος διδακτικού μοντέλου, αναγνώριση της διδακτικής διαδικασίας ως επικοινωνιακής πράξης και εξοικείωση των εκπαιδευτικών με τις αρχές της Σημειωτικής, της επιστήμης των σημείων.

 

Αντί επιλόγου

Διατυπώνονται πολλές επιφυλάξεις σχετικά με τη δυνατότητα προστασίας των ανήλικων χρηστών από την επίδραση των υπολογιστικών-δικτυακών τεχνολογιών. Πιστεύουμε ότι αποτελεσματικότερος τρόπος είναι η εξάσκησή τους στην κριτική ανάγνωση του κόσμου στο πλαίσιο μαθησιακών δραστηριοτήτων που προϋποθέτουν τη διδακτική διαδικασία ως επικοινωνιακή πράξη και αλληλόδραση εκπαιδευτικών και εκπαιδευομένων.

 

Βιβλιογραφία

 

Commission of the European Communities, Communication from the Commission: e-Learning-Designing tomorrow’s education, COM(2000)318 final, Brussels, 24.5.2000.

Μαρία Κορδάκη, Ηλίας Χούστης, Διερεύνηση των επιμορφωτικών αναγκών εκπαιδευτικών της Α΄θμιας και Β΄θμιας εκπαίδευσης στη χρήση των ΤΠΕ και σχεδιασμός ενός περιβάλλοντος επιμόρφωσης με τη βοήθεια του Διαδικτύου, Πρακτικά Πανελλήνιου συνεδρίου με διεθνή συμμετοχή, ο.π. σελ.159-175.

Φ. Κοσσυβάκη, Κριτική Επικοινωνιακή Διδασκαλία, Κριτική προσέγγιση της Διδακτικής Πράξης, Gutenberg, Αθήνα, 1997.

Χρίστος Μηλιώνης, Βενετία Μπαλτά, Η επικοινωνιακή διάσταση της εκπαιδευτικής διαδικασίας και ο ρόλος των νέων τεχνολογιών, Πρακτικά Πανελληνίου συνεδρίου με διεθνή συμμετοχή «Νέες τεχνολογίες στην εκπαίδευση και στην εκπαίδευση από απόσταση, Ρέθυμνο, 2001, σελ.346-358.

Jamie Myers, Roberta Hammett, Ann Margaret McKillop, Opportunities for Critical Literacy and Pedagogy in Student-Authored Hypermedia, στο συλλογικό έργο Handbook of literacy and technology. Transformations in a post-Typographic World, επιμέλεια των David Reinking, Michael C. McKenna, Linda D. Labbo, Ronald D. Kieffer, εκδ.Lawrence Erlbaum Associates, Publishers, London, 1998, σελ. 63-78.

Ελένη Ντρενογιάννη, Δεξιότητες διαχείρισης και επεξεργασίας πληροφοριών: ένας στόχος αιχμής για την εκπαίδευση στην κοινωνία της πληροφορίας,  Πρακτικά Πανελληνίου συνεδρίου με διεθνή συμμετοχή «Νέες τεχνολογίες στην εκπαίδευση και στην εκπαίδευση από απόσταση», ο.π. σελ. 359-369.

Χ. Παναγιωτακόπουλος, Γ. Κουστουράκης, Γ. Κατσίλης, Κοινωνικά αποτελέσματα της διείσδυσης των Υπολογιστών στη ζωή μας: Ανίχνευση του «άγχους για τους Υπολογιστές» σε καθηγητές φιλολογικών μαθημάτων Β΄θμιας Εκπαίδευσης , στο περιοδικό «Σύγχρονη Εκπαίδευση», τευχ.102-103, 1998, σελ. 112-120.

David Reinking, Introduction: Synthesizing Technological Transformations of literacy in a Post-Typographic World, στο συλλογικό έργοHandbook of Literacy and technology. Transformations in a post-Typographic World, ο.π. σελ. xi-xxx.

ΥΠ.Ε.Π.Θ.-Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, Ενιαίο Πλαίσιο Προγράμματος Σπουδών: Η Νεοελληνική γλώσσα στο Δημοτικό σχολείο,1998.

ΥΠ.Ε.Π.Θ.-Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, Ενιαίο Πλαίσιο Προγράμματος Σπουδών: Μαθηματικά, 1998.