Το Διαδίκτυο στην Ελληνική Εκπαίδευση,  

ως δυνητικό μέσο συμβολής στην "παγκοσμιοποιημένη" γνώση και επικοινωνία :

δυνατότητες και προβληματισμοί[1].

 

Του Δρ. Γιώργου Γρ. Παπά / Παιδαγωγικό Ινστιτούτο

 

1.       Εισαγωγή

     Με τον όρο παγκοσμιοποίηση (globalisation) εννοούμε την τεχνολογική παγκοσμιοποίηση - που στηρίζεται στην τεχνολογία της Πληροφορικής και των Eπικοινωνιών (Information and Communication Technology) - και την οικονομική παγκοσμιοποίηση, στο πλαίσιο του υπερεθνικού οικονομικού γίγνεσθαι. Σε αυτό τον όρο "ομπρέλα", δηλαδή στην παγκοσμιοποίηση, μπορούμε να συμπεριλάβουμε μια παγκόσμια κουλτούρα που μεταφέρει ορισμένες αξίες όπως αυτή των δικαιωμάτων του ανθρώπου, το habeas corpus, την κοινωνία των πολιτών και των κοινωνικών κινημάτων, το δικαίωμα στην εκπαίδευση, ως μια διά βίου δυνατότητα και προοπτική για τον κάθε άνθρωπο, ανεξάρτητα: φυλής, χρώματος, ηλικίας, κοινωνικής τάξης, καταγωγής κ.ά.

     Ο όρος παγκοσμιοποίηση αποτελεί κατά τον Καζαμία (2001) "μια πολυμορφική έννοια που περιγράφει και εκφράζει την ιστορική διαδικασία της κοινωνικής αλλαγής ή του εκσυγχρονισμού σε συνδυασμό  με τις σημασιολογικές και θεσμικές αλλαγές και διαφοροποιήσεις που αυξητικά χαρακτηρίζουν την τάξη των πραγμάτων στον κόσμο στον οποίο ζούμε".

     Άλλοι Έλληνες κοινωνικοί επιστήμονες εκφράζουν επιφυλάξεις, ως προς την αναγκαιότητα της οριστικής και παγκόσμιας αποδοχής του όρου παγκοσμιοποίηση.

Π.χ. ο Βεργόπουλος (2000), σε πρόσφατο βιβλίο του, αναφέρεται στη "χίμαιρα της παγκοσμιοποίησης", ο Τομπάζος (1999) στη μελέτη του: Παγκοσμιοποίηση και Ε.Ε. αναφέρεται στη "μυθολογία  αυτού του όρου", ενώ ο Φωτόπουλος (2002) στο υπό έκδοση και στα ελληνικά βιβλίο του γράφει ότι “η συγκέντρωση οικονομικής δύναμης στα χέρια των ολίγων είναι δομικό χαρακτηριστικό της διεθνοποιημένης οικονομίας της αγοράς, όπου, για χάρη της ανταγωνιστικότητας και του κέρδους, το επίπεδο οικονομικής δραστηριότητας καθορίζεται σχεδόν αποκλειστικά από τις δυνάμεις της αγοράς, ενώ οι κοινωνικοί έλεγχοι πάνω σε αυτές ελαχιστοποιούνται”.

     Ο Άγγλος κοινωνιολόγος Anthony Giddens - ο "γκουρού του Μπλερισμού" - αναφερόμενος στη παγκοσμιοποίηση, τονίζει και προβάλλει μια άλλη θεώρηση της έννοιας αυτού του όρου, λέγοντας ότι: " η παγκοσμιοποίηση δεν αναφέρεται αποκλειστικά ή έστω κατά κύριο λόγο  στην οικονομική αλληλεξάρτηση και αλληλεπίδραση, αλλά αναφέρεται και σε πτυχές που επηρεάζουν την αλλαγή και επιφέρουν το μετασχηματισμό στο χρόνο και στο χώρο, στη ζωή μας" (βλ. Καζαμίας, ό.π.).

     Μετά τη συνοπτική αναφορά, που προηγήθηκε,  στο δεύτερο όρο του τίτλου  του 10ου συνεδρίου της Παιδαγωγικής Εταιρείας Ελλάδας (Π.Ε.Ε.), ας επιχειρήσουμε μια ενδεικτική επικέντρωση στους χώρους, τις διαδρομές, τις επιδράσεις, τις επιπτώσεις και τελικά τις δυνατότητες τις οποίες το διαδίκτυο (Internet) αυξητικά  παρέχει και δυνητικά συμβάλλει στην επικοινωνία, στη γνώση, στη μάθηση και τελικά στην εκπαίδευση του ανθρώπου. Σύμφωνα με τον Wilson κ.ά. (2000) "η αποδοχή μιας νέας τεχνολογίας από τα άτομα και τους οργανισμούς ενσωματώνει στοιχεία διαδικασιών μάθησης". Τέλος, θα αναφερθούμε ειδικότερα, όσον αφορά αυτό το θέμα, στην ελληνική εκπαίδευση, παρουσιάζοντας ορισμένα στατιστικά στοιχεία και διατυπώνοντας κάποιες σκέψεις, κάποιους προβληματισμούς και ορισμένες προτάσεις.

 

2.  Διαδίκτυο και ανάπτυξη

     Κατά τον Jeremy Rifkin, στο βιβλίο του  η Εποχή της Πρόσβασης , “στη νέα οικονομία των δικτύων η πρόσβαση σε πολλαπλά κυκλώματα είναι τόσο σημαντική, όσο ήταν η αυτονομία και η ιδιοκτησία στην παλαιά οικονομία” (βλ. εφ. "H Καθημερινή",  8/4/2001).

     Η έκθεση του Ο.Η.Ε. του έτους 2001 για την ανθρώπινη ανάπτυξη που παρουσιάζει την κατάταξη των 162 χωρών του Ο.Η.Ε., ως προς το  “Δείκτη της Ανθρώπινης Ανάπτυξης” (Human Development Indicator), που συντίθεται αφού ληφθούν υπόψη οι μεταβλητές: Α.Ε.Π., μέση διάρκεια ζωής  και πρόσβαση στη γνώση,  η χώρα μας κατέχει την 23η  θέση  και έτσι κατατάσσεται στη ζώνη της "υψηλής ανθρώπινης ανάπτυξης"  με πρώτη τη Νορβηγία, ενώ, για παράδειγμα, η Τουρκία βρίσκεται στην 82η θέση και η Αλβανία στην 85η θέση.  Στην ίδια έκθεση αναφέρεται ότι οι χρήστες του Internet κατά 79% προέρχονται από τις χώρες του Ο.Ο.Σ.Α.  Επιπλέον, σε αυτή την έκθεση, η χώρα μας κατατάσσεται 26η στον κόσμο αλλά προτελευταία μεταξύ των χωρών της Ε.Ε., με βάση το "Δείκτη της Τεχνολογικής Προόδου" (Technology Achievement Index). Ο δείκτης αυτός εκφράζει όχι μόνο την ικανότητα παραγωγής  τεχνολογίας,  σε μια χώρα  αλλά και την ικανότητα της χώρας, να αξιοποιεί την τεχνολογία ώστε οι πολίτες της,  να μπορούν να χρησιμοποιούν, π.χ. τα σύγχρονα επιτεύγματα της τεχνολογίας στην εποχή του διαδικτύου.  Ένα γεγονός που συντελεί  στο να βρίσκεται  η χώρα μας στην προτελευταία θέση (βλ. παραπάνω) είναι ότι η Ελλάδα δαπανά μόνον  το 0,5%, περίπου,  του Α.Ε.Π. για έρευνα και τεχνολογία.

     Πολλές αναφορές που γίνονται στο Internet δεν αφορούν την απελευθέρωση του εμπορίου αλλά την απελευθέρωση της πληροφορίας,  ώστε αυτό να εξυπηρετεί τον κόσμο των ιδεών, να συμβάλλει στη δυναμική της επικοινωνίας, να καθιστά προσιτά τα έργα της παιδείας και του πολιτισμού  σε όλους τους ανθρώπους της γης. Επίσης, οι πολίτες του κόσμου μπορούν να παρέμβουν ηλεκτρονικά, με χρήση του διαδικτύου και να εκφράσουν τη γνώμη τους - προς κυβερνητικούς, μη κυβερνητικούς  και διεθνείς φορείς - θετικά ή αρνητικά, για πολιτικές αποφάσεις, εκπαιδευτικές επιλογές, πολιτιστικά δρώμενα,  στρατιωτικές επεμβάσεις, θέματα που αφορούν το φυσικό περιβάλλον κ.ά.

     Κατά τον  Bill Gates ( εφ. “Η Καθημερινή” , 25/12/2001) “στα επόμενα χρόνια , καθώς όλο και περισσότεροι άνθρωποι θα έχουν πρόσβαση σε χαμηλού κόστους και υψηλής ταχύτητας γραμμές, το διαδίκτυο θα γίνει ο βασικός τρόπος διάθεσης, ανανέωσης, διατήρησης ή ακόμη και διαχείρισης λογισμικού”. Αξίζει να αναφερθεί ότι η «έκδοση»  βιβλίων στο διαδίκτυο  παρέχει  ένα υπόδειγμα εργασίας με σχεδόν μηδενικό κόστος παραγωγής, συσκευασίας ή διανομής, αυτού του αγαθού.

 


3. Εκπαιδευτικές αναφορές και επιδράσεις.

     Από σύνθεση μελετών και ευρημάτων ερευνών, διεθνώς, έχει προκύψει ότι τα σχολεία πρέπει :

  1. Να αναπτύσσουν τις δεξιότητες των μαθητών τους,  ώστε αυτοί με ευχέρεια να επικοινωνούν - μέσω του διαδικτύου - και να αξιοποιούν τις πηγές πληροφόρησης και γνώσης που μπορούν άλλοι φορείς, τράπεζες πληροφοριών και ιδρύματα, να τους παρέχουν.
  2. Να επαναθεωρούν τη διαδικασία διδασκαλίας και μάθησης, ώστε  να αξιοποιείται θετικά η υπάρχουσα και παρεμβαίνουσα  Τεχνολογία της Πληροφορικής και των Επικοινωνιών (Information and Communication Technology).
  3. Να παρέχουν σε όλους τους μαθητές τη δυνατότητα χρήσης της πληροφορικής και της δικτυακής επικοινωνίας, ώστε αυτοί να αναπτύσσουν, στο μέγιστο δυνατό βαθμό και  στο μέγιστο δυνατό επίπεδο τις πνευματικές τους ικανότητες.
  4. Να αναζητούν  -  σε παγκόσμιο πεδίο αναφοράς - και να αξιοποιούν όλες τις νέες εξελίξεις και ευρεσιτεχνίες που θα μπορούσαν να συμβάλουν στη δημιουργία νέων μοντέλων επικοινωνίας, διδασκαλίας και μάθησης, με την καλύτερη δυνατή αξιοποίηση της Τεχνολογίας της Πληροφορικής και των Επικοινωνιών.

     Το Ινστιτούτο Πληροφορικής στην Εκπαίδευση  της UNESCO το 1999 με τον τίτλο: Internet in Education  μελέτησε και ανέλυσε κριτικά  ενενήντα (90) δημοσιευμένες πρόσφατα μελέτες και έρευνες που είχαν διεξαχθεί από ειδικούς υψηλού κύρους, παγκοσμίως, με θέμα  τους την εμπειρία από τη χρήση του Internet στην Εκπαίδευση. Ορισμένα από τα κύρια πορίσματα από τη σύνθεση αυτών των μελετών, μετα-αναλυτικής υφής,  είναι τα ακόλουθα:

  1. 2-3, από τις περίπου 20 γνωστές δυνατότητες χρήσης του Internet  χρησιμοποιούνται από την πλειονότητα των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων ˙ αυτό γίνεται όχι από έλλειψη οικονομικών πόρων αλλά από έλλειψη των σχετικών γνώσεων και πείρας.
  2. Η χρήση του Internet στο πεδίο της οργάνωσης και διοίκησης της εκπαίδευσης οδηγεί στην αύξηση της οικονομικής αποτελεσματικότητας της λειτουργίας των εκπαιδευτικών  οργανισμών - ινστιτούτων και στην αύξηση της πρόσβασης των ανθρώπων στην απόκτηση εκπαίδευσης.
  3. Η προσαρμογή και η μετατροπή του τεχνολογικού διαδικτύου  σε εκπαιδευτικό διαδίκτυο έχει ακόμα δρόμο να διανύσει.
  4. Η γενικότερη αλλά κυρίως  η ειδικότερη εκπαιδευτική χρήση του Internet  αποκαλύπτει τις υπάρχουσες διαφορές μεταξύ ανεπτυγμένων και μη ανεπτυγμένων χωρών,  περιοχών και κοινωνικών ομάδων.
  5. Η ανάγκη κατάρτισης εκπαιδευτικών που θα μπορούν αρχικά να χρησιμοποιούν και στη συνέχεια να αξιοποιούν πληρέστερα τις δυνατότητες της διαδικτυακής τεχνολογίας στην εκπαίδευση / κατάρτιση παραμένει θέμα υψηλής προτεραιότητας.

 

 

4. Η επικρατούσα κατάσταση στη χώρα μας

     Σύμφωνα με στοιχεία που περιέχονται  στο τελευταίο Ευρωβαρόμετρο (εφ. “Η Καθημερινή”, 30/9/2001), το 26% των κατοίκων της Ευρωπαϊκής Ένωσης χρησιμοποιεί το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο (e-mail) και το διαδίκτυο (Internet). Υπάρχει όμως ποσοστιαία διαφορά ανάμεσα στις χώρες – μέλη της Ε.Ε. Έτσι , στη Σουηδία το 61% των ερωτηθέντων χρησιμοποιεί το διαδίκτυο, στη Δανία το 53% και στη Ολλανδία το 50%. Οι χώρες της Ε.Ε. με τη μικρότερη χρήση του e-mail ή/ και του  Internet είναι η Ισπανία (16%), η Πορτογαλία (12%) και τελευταία η Ελλάδα (11%). Βεβαίως υπάρχει βελτίωση των αντίστοιχων ποσοστών, σε σχέση με αυτά του προηγούμενου Ευρωβαρόμετρου, όπου τα αντίστοιχα ποσοστά για τη Σουηδία ήταν (45%) και για την Ελλάδα (6%). 

     Στις 7 Ιουνίου 2001 η Eurostat, Στατιστική Υπηρεσία της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Ε.Ε.), κυκλοφόρησε μια έκθεση (report), που αναφέρεται στο επίπεδο ανάπτυξης και χρήσης της πληροφορικής  σε όλες τις χώρες της Ε.Ε. και σε σύγκριση με τις Η.Π.Α. και την Ιαπωνία . Επίσης, στις 11  Μαΐου 2001 είχε προηγηθεί η δημοσιοποίηση από την Eurostat στατιστικών στοιχείων για το κατά κεφαλήν Α.Ε.Π. – των χωρών της Ε.Ε.- εκφρασμένων  σε Μονάδες Αγοραστικής Δύναμης (Μ.Α.Δ.).

     Ο πίνακας που ακολουθεί παρουσιάζει συνδυαστικά αφενός το κατά κεφαλήν Α.Ε.Π.,  σε Μ.Α.Δ. , των χωρών της Ε.Ε., των Η.Π.Α. και της Ιαπωνίας και αφετέρου τρεις  Δείκτες Πληροφορικής, που εκφράζουν αντίστοιχα:  i) αριθμό προσωπικών Η/Υ ανά 100 κατοίκους,   ii)  αριθμό ιστοσελίδων στο Ιnternet ανά 100 κατοίκους,  και  iii) αριθμό χρηστών του Ιnternet ανά 100 κατοίκους.

 

Πίνακας

Κατά κεφαλήν Α.Ε.Π. σε Μ.Α.Δ. το 2000 και προσωπικοί Η/Υ το 1999, Ιστοσελίδες στο Internet τον Ιανουάριο του 2001 και Χρήστες του Internet τον Απρίλιο 2001 ανά 100  κατοίκους και τα ίδια στοιχεία για τις Η.Π.Α., Ιαπωνία και Ε.Ε.15 το 1999.

Χώρα

Κατά κεφαλή ΑΕΠ σε ΜΑΔ 2000

Προσωπικοί Η/Υ

1999

 

ανά 100 κατοίκους

Ιστοσελίδες στο Internet

Ιαν. 2001

ανά 100 κατοίκους

Χρήστες του Internet

Απρ. 2001

ανά 100 κατοίκους

Λουξεμβούργο

190,3

40

2,7

34,8

Δανία

120,3

41

8,1

66,8

Ιρλανδία

118,4

32

2,3

29,4

Ολλανδία

117,0

36

8,3

65,4

Βέλγιο

110,6

31

4,1

26,3

Αυστρία

109,8

26

6,2

35,8

Γερμανία

105,0

30

2,6

38,9

Ηνωμένο

Βασίλειο

103,7

30

3,8

42,4

Φινλανδία

103,2

36

14,9

60,9

Σουηδία

102,0

45

7,2

69,0

Ιταλία

101,7

19

2,8

25,2

Γαλλία

98,5

22

2,2

18,4

Ισπανία

81,1

12

1,6

17,7

Πορτογαλία

74,1

9

1,8

12,5

Ελλάδα

67,9[2]

6

1,3

12,1

Ε.Ε.15

100,0

25

3,4

32,7

Στοιχεία του έτους 1999

Η.Π.Α.

154,6

52

27,0

63,0

Ιαπωνία

113,0

29

4,3

35,0

Ε.Ε.15

100,0

25

3,4

32,7

 

Πηγή : Ε. Δρεττάκης  (2001).


5. Το Διαδίκτυο στην Ελληνική Εκπαίδευση

     Στις Η.Π.Α., με βάση τα ευρήματα σχετικής έρευνας (βλ. εφ. "Επενδυτής", 3/3/2001), το 45% των παιδιών ηλικίας μικρότερης των 18 ετών κάνουν χρήση του Internet.  Δεν αναφέρεται όμως σε αυτήν το είδος των δικτυακών τόπων που επισκέπτονται οι έφηβοι των Η.Π.Α..

     Είναι επιβεβλημένο να επισημανθεί ότι σήμερα και στο άμεσο μέλλον το περιεχόμενο των ιστοσελίδων του διαδικτύου είναι κυρίως αμερικανικό (Η.Π.Α.). Το γεγονός αυτό εμπεριέχει τον κίνδυνο της άλωσης της ελληνικής και γενικότερα της ευρωπαϊκής κουλτούρας - όπως, π.χ., έχει συμβεί με τις ταινίες του Hollywood - από την αμερικανική πολιτιστική, πολιτική και οικονομική μονομέρεια και κυριαρχία, στην ανάπτυξη και το περιεχόμενο των δικτυακών τόπων του Internet.

     Σε έρευνα που διεξήγαγε τον Ιούλιο 2001 η VPRC (βλ. εφ. "Ελευθεροτυπία", 14/11/2001) για λογαριασμό του Υπουργείου Ανάπτυξης βρέθηκε ότι οι νέοι ηλικίας 15-17 ετών, σε ποσοστό 46,7% χρησιμοποιούν προσωπικό υπολογιστή και σε ποσοστό 20,2% χρησιμοποιούν το   Internet,  ενώ για τους ενήλικες άνω των 55 ετών τα σχετικά ποσοστά είναι: 4,3% και 1,4% αντιστοίχως.

     Το ΥΠΕΠΘ (2002) "ανταποκρινόμενο στην ανάγκη της λειτουργικής αναδιάρθρωσης  των εκπαιδευτικών υπηρεσιών στη χώρα μας και στο πλαίσιο συνολικού και μακροχρόνιου σχεδιασμού, που αφορά την ένταξη και αξιοποίηση των  Τεχνολογιών Πληροφορίας και Επικοινωνίας στην εκπαίδευση , έχει προχωρήσει στο σχεδιασμό, την υλοποίηση και τη λειτουργία ενός τεχνολογικά προηγμένου εκπαιδευτικού δικτύου, του Πανελλήνιου Σχολικού Δικτύου (www.sch.gr)".

     Η αριθμητική αύξηση και ο εμπλουτισμός των σχολικών εργαστηρίων πληροφορικής, η μαζική και ποιοτική επιμόρφωση - κατάρτιση των εκπαιδευτικών, όχι μόνο στην απόκτηση δεξιοτήτων χρήσης των Η/Υ αλλά στην πληρέστερη ενημέρωσή τους, όσον αφορά τη δυναμική της νέας τεχνολογίας και τη  γενικότερη αξιοποίηση της πληροφορικής και του διαδικτύου στην παροχή εκπαίδευσης . Η οργανωμένη αντιμετώπιση των όποιων προβλημάτων προκύπτουν, στη διαδικασία ανάπτυξης του προγράμματος "η Κοινωνία της Πληροφορίας" στην Ελληνική Εκπαίδευση αποτελούν βασικά προαπαιτούμενα, στην πορεία ανάπτυξης και χρήσης των νέων τεχνολογιών στο εκπαιδευτικό σύστημα της χώρας μας.

 

6. Επιλεγόμενα

     Το Internet αυξητικά κατέχει κεντρική θέση στη δημιουργία, την επεξεργασία και την ανταλλαγή ιδεών, σε παγκόσμια κλίμακα, με ειδική βαρύτητα στη δυναμική του επίδραση στο χώρο της επικοινωνίας, της μάθησης και, γενικότερα, στην παροχή εκπαίδευσης στον άνθρωπο.

        Συμπερασματικά, θα θέλαμε να τονίσουμε ότι προβάλλει ως καθήκον των κυβερνήσεων, των διάφορων φορέων αλλά κυρίως ολόκληρης της εκπαιδευτικής κοινότητας  η φροντίδα ενστερνισμού αυτής της δυναμικής, που επηρεάζει τον άνθρωπο σε κάθε επίπεδο: πολιτικό, οικονομικό, πολιτισμικό, επικοινωνιακό και κυρίως εκπαιδευτικό.

 

Βιβλιογραφία

Βεργόπουλος, Κ. (2000). Η Χίμαιρα της Παγκοσμιοποίησης . Αθήνα  : Νέα Σύνορα - 

      Λιβάνης.

Δρεττάκης, Ε. (2001). Ουραγός  στην Ε.Ε. η Ελλάδα  και στην Πληροφορική. Εφ. "Η

      Αυγή",  15/7/2001, σελ.41.

Καζαμίας, Α. (2001). "Globalization and Educational Cultures in late modernity: the

      Agamemnon syndrome", στο World Yearbook of Education 2001. London: 

      Kogan Page, pp : 1-14.

Παπάς, Γ. (1989). Η Πληροφορική στο Σχολείο : Υλικό, Λογισμικό, Εκπαίδευση

      Εκπαιδευτικών. Αθήνα.

Papas, G. & Stefaneas, P. (2001). "Virtual Career Guidance Provision in Education",

      στο  E.D.- Media 2001 Proceedings Βοοk . Norfolk - USA : Association for the 

      Advancement of Computing in Education, pp : 1444-1449.

Τομπάζος, Σ. (1999). Παγκοσμιοποίηση και Ευρωπαϊκή Ένωση: Εισαγωγή στην

      Kριτική της Παγκοσμιοποίησης και του Νέο - φιλελευθερισμού. Αθήνα: Ελληνικά

      Γράμματα.

ΥΠΕΠΘ (2002).  Πανελλήνιο Σχολικό Δίκτυο: Το Δίκτυο στην Υπηρεσία της

      Εκπαίδευσης.  Αθήνα, Ιανουάριος 2002 .

UNESCO (2000). The Experience of Internet Usage in Education. Moscow:

      UNESCO  Institute for Information Technologies in Education.

United Nations (2001). Human Development Report. New York: Oxford University Press.

Φωτόπουλος, Τ. (2002). Παγκοσμιοποίηση, Αριστερά και Περιεκτική Δημοκρατία.

      Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.

Wilson, B. et al. (2000). Adoption of Learning Technologies in Schools and

      Universities, http: //ceo.cudenver.edu/-brent-wilson/Adoption In Schools.html.

 

 

 

 

Internet in Greek Education, as a potential mean in "globalised" knowledge and communication: potentialities and problems.

 

Dr. George Gr. Papas / Pedagogical Institute

 

Abstract

 

     In this paper the notion of globalisation is considered, in technological and economic terms. Consequently, the influence of Internet is examined as a vital factor in Human Resource development and more specifically in education and training.

     The paper deals with special aspects and influences of Internet - existent or potential - in the Greek Educational System.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 



[1] Το παρόν κείμενο είναι ελαφρώς διαφοροποιημένο και εμπλουτισμένο με νεότερες βιβλιογραφικές αναφορές σε σχέση με την εισήγησή μου που έγινε στο Ναύπλιο στις 10 Νοεμβρίου 2001.

[2] Το κατά 30%,  περίπου,  υπολογιζόμενο ποσοστό παραοικονομίας στη χώρα μας έχει ως αποτέλεσμα η πραγματική τιμή του σχετικού δείκτη να είναι μεγαλύτερη της τιμής: 67,9 που έχει υπολογιστεί με βάση τα επίσημα οικονομικά - στατιστικά  στοιχεία που αναφέρονται στην Ελλάδα.