Συνεργατική
ενεργός έρευνα[1]
Στο διαδίκτυο
Εισαγωγικά
Η έρευνα στις επιστήμες της αγωγής, και όχι μόνο,
αντιμετώπισε συχνά το δίλημμα της εμπιστοσύνης στις πειραματικές – ερευνητικές
μεθοδολογίες με αναλυτική – λογικομαθηματική προέλευση και στο ενδιαφέρον των ερευνητών
για τη μελέτη περιπτώσεων με στόχο τη βελτίωση και την αλλαγή. Τα τελευταία
είκοσι χρόνια οι προβληματισμοί αυτού του τύπου εντάθηκαν και προσέλαβαν μια
διαφορετική διάσταση με την «ανάδυση» και επικράτηση, σε κάποιο σημαντικό
βαθμό, θεωρητικών και πρακτικών προσεγγίσεων που σχετίζονται με την
πολυπλοκότητα, το χάος, την ασαφή (fuzzy) λογική και άλλες, στις οποίες τα ποιοτικά
και τα ποσοτικά ερευνητικά δεδομένα αντιμετωπίζονται με μια διαφορετική λογική.
Εάν θα έπρεπε να συνοψίσουμε σε λίγες λέξεις την πιο
ουσιαστική μεταβολή «παραδείγματος» στη σύγχρονη κουλτούρα της γνώσης, θα
μπορούσαμε να πούμε ότι βρίσκεται σε εξέλιξη μια σταδιακή μετατόπιση του
ενδιαφέροντος από μια λογική αναλυτική – παραγωγική σε μια συλλογιστική
διαλογική – ερμηνευτική.
Η «αξιοπιστία» και η «εγκυρότητα» μιας έρευνας αποκτά μια
διαφορετική (από την κλασική) διάσταση και το ενδιαφέρον εστιάζεται στην
αναζήτηση - άμεσα εφαρμόσιμων - αποτελεσματικών διαδικασιών σε ένα πολύπλοκο,
ασαφές και αβέβαιο περιβάλλον. Η απομάκρυνση που σταδιακά συντελείται από τα
ερευνητικά μοντέλα τα οποία βασίζονται στη γραμμική (συνήθως) αιτιότητα προς
άλλα που στηρίζονται στις αρχές της μη γραμμικής δυναμικής των συστημάτων, μας
αναγκάζει να επανεξετάσουμε κάποια από τα μεθοδολογικά μας εργαλεία σε μια
προσπάθεια να τα βελτιώσουμε και να τα εξελίξουμε.
Η συνεργατική ενεργός έρευνα (action research) έχει σε σημαντικό βαθμό κερδίσει την εμπιστοσύνη αρκετών ερευνητών που
όμως συχνά αντιμετωπίζουν την κριτική των συναδέλφων τους σε σχέση με την εγκυρότητα και την αξιοπιστία
των δεδομένων στα οποία στηρίζεται. Πιστεύουμε πως χρειάζεται να δοκιμάσουμε
νέους τρόπους για να βελτιώσουμε και να εκλεπτύνουμε αυτό το είδος της έρευνας.
Σε μια τέτοια συλλογιστική θεωρούμε ότι η διεξαγωγή συνεργατικής ενεργού
έρευνας στο διαδίκτυο μπορεί να προσφέρει κάποιες
νέες ιδέες και προοπτικές.
Συνεργατική έρευνα με τη χρήση της τηλεματικής: Ευκαιρίες και προβλήματα
Περισσότερο συγκεκριμένα με την αξιοποίηση των δυνατοτήτων που διαθέτει
σήμερα η τηλεματική παρέχονται πρόσθετες
ευκαιρίες (βλ. και Calvani, 1998) και δυνατότητες για τη διεξαγωγή συνεργατικής ενεργού έρευνας
στο διαδίκτυο, όπως:
¨
Την αξιοποίηση ειδικών – «διευκολυντών» που βρίσκονται σε απόσταση.
¨
Την ταυτόχρονη διαχείριση «περιπτώσεων»
(case studies) που παρουσιάζουν αναλογίες και συνάφεια.
¨
Την ένταξη του ερευνητή (και της
ομάδας του) σε μια ευρύτερη κοινότητα ερευνητών με την οποία ανταλλάσσει (σε
πραγματικό χρόνο) ιδέες και δεδομένα.
¨
Τη διεύρυνση και την κριτική
αντιμετώπιση μιας προσωπικής προβληματικής μέσα από την οπτική και τις αντιλήψεις και άλλων που ασχολούνται
ταυτόχρονα με το ίδιο ζήτημα.
¨
Πρόσθετες δυνατότητες για
«τριγωνισμό» των δεδομένων με στόχο να αυξηθεί η αξιοπιστία και η εγκυρότητα
της έρευνας.
Στην πράξη βέβαια μια τέτοια διαδικασία φαίνεται πως
αντιμετωπίζει και σημαντικά προβλήματα όπως:
¨
Τη δυσκολία να βρεθούν κατάλληλοι «διαδικτυακοί» συνεργάτες.
¨
Την περιορισμένη εξοικείωση –
εμπιστοσύνη αρκετών για την τεχνολογία και το μέσο.
¨
Την τάση που συχνά εμφανίζουν οι «ειδικοί»
διευκολυντές να ξεφεύγουν από το ρόλο τους και να
προχωρούν σε, συχνά, άσκοπες και χρονοβόρες θεωρητικοποιήσεις.
¨
Τον κίνδυνο να απομακρυνθεί και ο
ερευνητής από τη δική του «πραγματικότητα» και να προσχωρήσει σε μια γενικότερη
«διαδικτυακή λογική», εξαιτίας των πολλών απόψεων που
συσσωρεύονται.
Παρόλα αυτά, υπάρχει η δυνατότητα για να αξιοποιηθεί στην
πράξη από τους εκπαιδευτικούς – ερευνητές η συνεργατική έρευνα στο διαδίκτυο, με την προϋπόθεση ότι θα γίνουν συγκεκριμένες
προσπάθειες για να ξεπερασθούν προβλήματα και δυσλειτουργίες όπως αυτά που
αναφέρθηκαν ή και άλλα που έχουν κατά καιρούς επισημανθεί (Κεκές,
2000). Ορισμένα από αυτά σχετίζονται:
1. Με την ευκολία με την οποία οι υποκειμενικές αντιλήψεις «εισχωρούν
άκριτα» και επηρεάζουν καθοριστικά τις αντιλήψεις των συνερευνητών
για τα προβλήματα, τις καταστάσεις και τους τρόπους αντιμετώπισή τους.
Στην ουσία θεωρούμε απαραίτητο να υπάρχει μια «θεωρία» για κάποια
πράγματα. Αυτό σημαίνει δυνατότητα για κριτική σκέψη σε τρία διαφορετικά
επίπεδα – στάδια:
¨
Α. Παρατήρηση – Περιγραφή: Εδώ οι
περιορισμοί προέρχονται κυρίως από τη μεθοδολογία των παρατηρήσεων και
από τη γλώσσα που χρησιμοποιείται για την περιγραφή των ευρημάτων.
¨
Β. Ερμηνεία: Εδώ ανακύπτει το ζήτημα
της έκτασης και του βάθους που κατέχει το «σύμπαν των γνώσεων και των
εμπειριών» των συμμετεχόντων. Καθοριστικός αποδεικνύεται ο ρόλος του συντονιστή
και του «διευκολυντή» της έρευνας, ο οποίος
φυσικά λειτουργεί στα πλαίσια μιας δικής του κοσμοαντίληψης, με ό,τι αυτό
συνεπάγεται για την κατεύθυνση της έρευνας και για την ερμηνευτική λογική που
αναπτύσσεται.
¨
Γ. Πρόβλεψη: Με δεδομένο ότι η
ενεργός έρευνα πραγματοποιείται σε επάλληλους «κύκλους» είναι καθοριστική, για
το σχεδιασμό και την εξέλιξή της, η «ασφαλής» πρόβλεψη των αποτελεσμάτων
των ενεργειών που γίνονται με στόχο τη βελτίωση και την αλλαγή. Εδώ,
ανακύπτουν ζητήματα γενικότερης
στρατηγικής και καλής «διοίκησης» που απαιτούν γνώσεις και σημαντική
προεργασία.
2. Με τον τοπικό χαρακτήρα που συνήθως έχει η έρευνα και τις
συνακόλουθες δυσκολίες για να «μεταφερθούν» τα αποτελέσματά της με επιτυχία σε
άλλες αντίστοιχες καταστάσεις.
Αυτό αποτελεί ενδεχομένως και ένα σημαντικό πλεονέκτημα, με την έννοια ότι υπάρχει η δυνατότητα να δρα κανείς «τοπικά», θα πρέπει όμως να μπορεί ταυτόχρονα και να σκέπτεται «πλανητικά» (κατά την προσφιλή διατύπωση των θεωρητικών των δικτύων). Δηλαδή να υπάρχει ενδιαφέρον για συνέργιες με άλλους με τους οποίους μπορούμε να «μοιρασθούμε» γενικούς προβληματισμούς αλλά και ειδικά αποτελέσματα.
Συνοψίζοντας τα παραπάνω διαπιστώνουμε πως το μοντέλο της ενεργού έρευνας παρέχει δυνατότητες και ευκαιρίες που ενδιαφέρουν άμεσα την εκπαιδευτική έρευνα. Στην περίπτωση όμως της εφαρμογής του με τη χρήση της τηλεματικής χρειάζεται να ξαναδούμε κάποια ζητήματα που ανακύπτουν από το γεγονός ότι «εγκαταλείπεται» κατά μία έννοια ο «τοπικός» χαρακτήρας της έρευνας και αυξάνει ο αριθμός και η ποικιλομορφία των εμπλεκόμενων.
Σε αυτή την κατεύθυνση και με σκοπό τη βελτίωση της εγκυρότητας και της
αποτελεσματικότητας της διαδικασίας φαίνεται σημαντικό να προσεχθούν τα
παρακάτω:
¨
Δίνεται μεγάλη έμφαση στη «θέση» και
όχι στην «επίλυση» των προβλημάτων κατά την αρχική φάση του σχεδιασμού –
προγραμματισμού της δράσης.
Αποτελεί πλεονέκτημα της ενεργού έρευνας το γεγονός ότι
ενδιαφέρεται για τα πραγματικά προβλήματα των «συνερευνητών».
Αυτό όμως αποτελεί και έναν υπαρκτό
κίνδυνο, όταν ο προσανατολισμός στην «επίλυση» συχνά εμποδίζει τη νηφάλια
«θέση» των ζητημάτων, με αποτέλεσμα να αναλαμβάνονται πολύπλοκες δράσεις για να αντιμετωπισθούν απλά ζητήματα ή
αντίστοιχα και απλοϊκές προσεγγίσεις σε δυσεπίλυτα πολυπαραμετρικά
ζητήματα.
¨
Υπάρχει ξεχωριστό ενδιαφέρον για τις
δυνατότητες «γενίκευσης» των αποτελεσμάτων
που θα προκύψουν.
Με δεδομένο ότι η κοινότητα των ερευνητών με τη χρήση της
τηλεματικής αυξάνεται σημαντικά σε αριθμό ατόμων αλλά και σε ποικιλία χώρων και
καταστάσεων, είναι απαραίτητο να «εκχωρείται» από καθεμία συνεργαζόμενη ομάδα
μέρος της «τοπικής» λογικής στη «συλλογική πραγματικότητα».
¨
Χρειάζονται «λογικά, γνωστικά και
γλωσσικά φίλτρα» για να αποφύγουμε τις άκριτες υποκειμενικές αλλοιώσεις στις
παρατηρήσεις, στις ερμηνείες και στα συμπεράσματα.
Η αύξηση στον αριθμό και στην ποικιλομορφία των
συμμετεχόντων (άτομα – ομάδες και από διαφορετικές χώρες) θέτει αναπόφευκτα
ζητήματα που σχετίζονται με τους κώδικες επικοινωνίας που θα χρησιμοποιηθούν.
Υπάρχουν «προτιμώμενες» λογικές ή και επιστημονικές πρακτικές και αυτές μπορεί
να διαφέρουν σημαντικά από τόπο σε τόπο. Υπάρχουν, ακόμη διαφοροποιήσεις στο
«σύμπαν των γνώσεων και των εμπειριών» από ομάδα σε ομάδα και τέλος χρειάζεται
ένα «ελάχιστο» κοινής επιστημονικής «γλώσσας» για να συνυπάρξουν λειτουργικά
όλοι αυτοί.
¨
Είναι απαραίτητο να
προσανατολισθούμε συνειδητά στην «παραγωγή» μιας μελέτης περίπτωσης που να
αντικατοπτρίζει μια γενικότερη τυπολογία καταστάσεων.
Ενεργός έρευνα και μελέτη περίπτωσης είναι
στενά συνδεδεμένες. Εάν όμως θελήσουμε να αποδοθεί στην έννοια «περίπτωση» ένα
ευρύτερο περιεχόμενο, αυτή θα πρέπει να ανταποκρίνεται σε μια γενικότερη
τυπολογία. Με τη συλλογιστική αυτή προσεγγίζουμε μια «κατάσταση» με
χαρακτηριστικά «πρωτοτύπου» και με δυνατότητες για γενίκευση. Έτσι,
διαφορετικοί ερευνητές σε διαφορετικούς χώρους αναλαμβάνουν παράλληλα να
αναδείξουν κρίσιμα στοιχεία μιας προβληματικής κατάστασης με στόχο να συνθέσουν
από κοινού την εικόνα που «αναδύεται».
Συνεργατική έρευνα με τη χρήση της τηλεματικής. Μια
ενδεικτική περίπτωση.
Αντικείμενο της έρευνας:
Η δημιουργία υπερμεσικών εφαρμογών : Μελέτη
περιπτώσεων που σχετίζονται με τη διδακτική – τεχνολογική ανανέωση στη σχολική
τάξη.
Σκοπός της έρευνας:
Να αναδείξει τις δυνατότητες και τις προοπτικές που υπάρχουν στο
σύγχρονο σχολείο για μια επικοινωνιακή - «μετα –
γνωστική» αντιμετώπιση της διαδικασίας για τη δημιουργία υπερκειμένων για
διδακτική χρήση στο σχολείο.
Να δημιουργήσει προδιαγραφές για μια «τηλεματική συνεργασία», με έμφαση
στο ενδιαφέρον που αυτή παρουσιάζει, ως παράγοντας εμπλουτισμού για τον
προσωπικό «αναστοχασμό» των εκπαιδευτικών σχετικά
με τις διδακτικές πρακτικές που
εφαρμόζουν.
Να αξιολογήσει στην πράξη μια διαδικασία για την εκπαίδευση των
εκπαιδευτικών στη χρήση των νέων τεχνολογιών.
Ποιος θα μπορούσε να ενδιαφέρεται για μια τέτοια έρευνα;
Σχολεία που αναγνωρίζουν την ανάγκη για πειραματισμό και ανανέωση σε
σχέση με τα διδακτικά τους μέσα – πρακτικές, ένα ερευνητικό κέντρο, το
Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, το Υπουργείο Παιδείας κλπ.
Τυπολογία της έρευνας:
Συνεργατική ενεργός έρευνα στο διαδίκτυο με τη
συμμετοχή εκπαιδευτικών – ερευνητών που ανήκουν σε απομακρυσμένα κέντρα –
σχολεία και πειραματίζονται στην αξιοποίηση των νέων τεχνολογιών στην τάξη.
Οι εκπαιδευτικοί – ερευνητές «αλληλεπιδρούν» με «διευκολυντές»,
«κριτικούς φίλους» και «ειδικούς», οι οποίοι παρακολουθούν τη διαδικασία και
«παρεμβαίνουν» τηλεματικά.
Κριτήρια για την εγκυρότητα της έρευνας:
Δυνατότητα μετατροπής των ευρημάτων – αποτελεσμάτων σε εφαρμόσιμες διδακτικές προτάσεις.
Η διαφάνεια των διαδικασιών για όλους τους συμμετέχοντες και σε όλη τη
διάρκεια της εξέλιξης της έρευνας.
Θεματική της έρευνας:
Η δημιουργία ενός υπερμεσικού περιβάλλοντος ως
ένα είδος διδακτικής – ερευνητικής «διαδρομής» σε διαφορετικά επιστημονικά
πεδία (ιστορία, περιβάλλον, γλώσσα, τέχνη κ.λ.π). Το
τελικό αποτέλεσμα θα επιτρέπει τη λειτουργική ενσωμάτωση της τεχνολογίας στο
διδακτικό προγραμματισμό που υφίσταται, μέσα από μια διαθεματική
– διεπιστημονική λογική και με έμφαση στην επικοινωνιακή διάσταση της μάθησης.
Η κατασκευή των υπερκειμένων θα γίνει στην τελική φάση και θα έχει τη
λειτουργία του «κριτικού αναστοχασμού» σε σχέση με
όσα προηγήθηκαν και της «μετα-γνωστικής επεξεργασίας»
για τη μεθοδολογία της έρευνας.
Σχεδιασμός – προγραμματισμός της έρευνας[2];
Φάση Ι: Διαπραγματεύσεις – Γενικός σχεδιασμός (Σεπτέμβριος – Δεκέμβριος)
Φάση ΙΙ: Προκαταρτικά – Εξοικείωση των
συμμετεχόντων με την τεχνολογία και τη λογική της έρευνας (Δεκέμβριος –
Φεβρουάριος, 30 – 40 ώρες σχολικού προγράμματος).
Φάση ΙΙΙ: Δημιουργία (αυτόνομα) του
υπερκειμένου, κοινοποίηση του μαζί με σχετική αναφορά του εκπαιδευτικού προς
όλους (Φεβρουάριος - Μάϊος, 10 δίωρες συναντήσεις).
Φάση ΙV: Επεξεργασία – Αξιολόγηση (Ιούνιος – Σεπτέμβριος).
Η επιλογή των σχολείων και των εκπαιδευτικών:
Γίνεται με κριτήρια που προσδιορίζονται από το φορέα που ενδιαφέρεται
για τα αποτελέσματα της. Ενδεικτικά:
Σχολεία με την αναγκαία τεχνολογική υποδομή, τάξεις με εμπειρία σε
ομαδική εργασία, εκπαιδευτικοί εθελοντές, παρουσία – διαθεσιμότητα «ειδικών»,
«έμπειρων κριτικών φίλων» και «διευκολυντών»
κλπ.
Η προετοιμασία των εκπαιδευτικών:
Θα γίνει πριν από τη Φάση ΙΙΙ σε σχέση με τα
κίνητρα και τους σκοπούς της έρευνας, το ρόλο τους σε αυτή, τη μέθοδο για την
οργάνωση των ομάδων στην τάξη, την εξοικείωση με τη αναζήτηση του ξεχωριστού
τρόπου μάθησης για κάθε μαθητή (βλ. και Μυλωνάκου – Κεκέ, 2002), τα «εργαλεία» της έρευνας κ.ο.κ
Η εξοικείωση των υπολοίπων:
Ειδικοί (ερευνητές, πανεπιστημιακοί κ.λ.π),
«κριτικοί φίλοι» (επιστήμονες, γονείς, έμπειροι συνάδελφοι κλπ) και διευκολυντές (ειδικοί γνώστες της ερευνητικής μεθοδολογίας
της ενεργού έρευνας) «συντονίζονται» με βάση τις απαιτήσεις της έρευνας ώστε να
ενδιαφέρονται:
Για την ανάδειξη του σκοπού και των προτεραιοτήτων που έχουν τεθεί.
Για να προκαθορίσουν το περιεχόμενο και το «ύφος» του υλικού που θα
χρησιμοποιηθεί κατά τη διάρκεια της έρευνας (για ενημέρωση, συλλογή στοιχείων κ.λ.π).
Για να «ερεθίζουν» θέτοντας επίκαιρα ζητήματα το «δίκτυο» των
συμμετεχόντων, ώστε να προβληματίζεται και να εμβαθύνει και σε αυτά.
Ο ρόλος του «ειδικού» - συντονιστή του «δικτύου»
Έχει τη συνολική ευθύνη για τη δημιουργία και τη λειτουργία του
συνεργατικού τηλεματικού δικτύου των συμμετεχόντων
και τη φροντίδα για να υπάρχει συνεχής ανατροφοδότηση και ενίσχυση προς αυτούς
καθ’ όλη τη διάρκεια της έρευνας.
Ο ρόλος του εκπαιδευτικού – ερευνητή:
Καθοδηγεί τη διαδικασία στην τάξη και έχει την ευθύνη για την τεκμηρίωση
(με τις προβλεπόμενες μεθόδους) των αποτελεσμάτων της έρευνας καθώς και την
παρουσίαση του στους άλλους μέσα από την
(τηλεματική) συμμετοχή του σε ομάδες
εργασίας.
Ο ρόλος του «κριτικού φίλου»
Είναι στρατηγικός, τόσο κατά την προκαταρτική φάση και την επαφή του με
τους εκπαιδευτικούς όσο και κατά τη διάρκεια του «κριτικού αναστοχασμού»,
όπου περιορίζει την υποκειμενικότητα των αντιλήψεων – κρίσεων που διατυπώνονται
και ενισχύει τον εσωτερικό διάλογο των εκπαιδευτικών – ερευνητών.
Η τεχνολογική υποδομή:
Θα πρέπει να παρέχει πρόσβαση στο διαδίκτυο
και δυνατότητα για ηλεκτρονική αλληλογραφία και τηλεδιάσκεψη.
Οι «διαλεκτικοί κύκλοι»:
Πρόκειται για ομάδες (τηλεματικής) συζήτησης με σκοπό να υποστηρίξουν
τους εκπαιδευτικούς – ερευνητές, αντιμετωπίζοντας από κοινού προβλήματα,
εμβαθύνοντας σε ζητήματα που τους απασχολούν κ.ο.κ. Σημαντικός εδώ ο ρόλος του
συντονιστή – «διευκολυντή», ο οποίος συνοψίζει,
προτείνει, απεμπλέκει από ατελέσφορες διαδικασίες ή
προτάσεις και λειτουργεί γενικά ως « εμψυχωτής».
Η αξιοπιστία της έρευνας:
Ενισχύεται μέσα από διαδικασίες «τριγωνισμού» των δεδομένων. Αναφορές
από εσωτερικούς και εξωτερικούς παρατηρητές, αυτοαξιολόγηση
των συμμετεχόντων, δοκιμασίες που δίδονται για να αξιολογηθεί η πρόοδος κ.ο.κ.
Συμπερασματικά
Η συνεργατική ενεργός έρευνα στο διαδίκτυο
είναι εφικτή και παρουσιάζει ενδιαφέρον σε σχέση με τις προσπάθειες που
γίνονται προκειμένου να «εκλεπτυνθούν» τα εργαλεία της ποιοτικής έρευνας και
παράλληλα να ενισχυθεί η εγκυρότητα και η αξιοπιστία τους.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Calvani, Α. (1998),
Ricerca Qualitativa e Construttivismo, in Studium Educationis, Cedam , Padova,
pp. 231 – 241.
Κεκές, Ι. (2000), Εκπαιδευτική
Έρευνα και Σχολείο: Προκλήσεις και Αναγκαιότητες στην Κοινωνία της Πληροφορίας,
Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, Επιθεώρηση Επιστημονικών και Παιδαγωγικών
Θεμάτων, 3, σ. 16 – 44.
Μυλωνάκου – Κεκέ,
Η. (2002), Ο Προσωπικός Τρόπος Μάθησης: Θεωρητικές Προσεγγίσεις και
Τρόποι Διερεύνησης, Αθήνα.