1

Η πολιτική της Ειδικής Αγωγής στην Ελλάδα.

Μια ιστορική ανασκόπηση και μια συγκριτική προσέγγιση

Της Δήμητρας Ξενογιάννη και της Αμαλίας Υφαντή

Παιδαγωγικό Τμήμα Νηπιαγωγών Πανεπιστημίου Πατρών

1. Εισαγωγή

Τις τελευταίες δεκαετίες ένα από τα θέματα που έχει ιδιαίτερα απασχολήσει όλα τα αναπτυγμένα κράτη είναι ο θεσμός της ειδικής αγωγής, καθώς και η εκπαίδευση των ατόμων με ειδικές ανάγκες. Πολλές προσπάθειες έχουν καταβληθεί προκειμένου τα άτομα αυτά να γίνουν αποδεκτά από το κοινωνικό σύνολο και να μπορέσουν να ενταχθούν σε αυτό. Στη χώρα μας, κατά τις τρεις τελευταίες δεκαετίες, έχει αρχίσει να εκφράζεται συστηματικότερα το ενδιαφέρον γύρω από το ζήτημα της εκπαίδευσης των ατόμων με ειδικές ανάγκες και γύρω από τη θέσπιση νόμων για την ειδική αγωγή γενικά. Αποτελεί πλέον κοινή ομολογία και παραδοχή ότι και τα ειδικά άτομα έχουν αναφαίρετο δικαίωμα στην εκπαίδευση και γι’ αυτό το λόγο στα περισσότερα κράτη, συμπεριλαμβανομένης και της Ελλάδας, έχει επιδιωχθεί η περαιτέρω οργάνωση της ειδικής αγωγής. Στην παρούσα εργασία εξετάζεται η σημερινή κατάσταση της ειδικής αγωγής στην ελληνική εκπαίδευση μέσα από μια ιστορική προοπτική και επιχειρείται μια συγκριτική προσέγγιση στο θέμα με παραδείγματα εκπαιδευτικών πολιτικών και τακτικών από άλλες χώρες. Παρουσιάζεται επίσης και μια πιο εμπειρική έρευνα, στην οποία διερευνάται κατά πόσον ο θεσμός της ένταξης των παιδιών με ειδικές ανάγκες εφαρμόζεται στα κοινά δημόσια σχολεία, δημοτικά και νηπιαγωγεία, καθώς και κατά πόσον οι εκπαιδευτικοί θεωρούν τους εαυτούς τους έτοιμους να αναλάβουν την ευθύνη της ένταξης των ειδικών παιδιών στα κοινά σχολεία.

2. Η Ειδική αγωγή στην Ελλάδα

2.1 Ιστορική αναδρομή

Μέχρι το 19^ο αιώνα, δεν υπήρχε κανένα εκπαιδευτικό ενδιαφέρον γύρω από τα ειδικά άτομα. Οι κοινωνίες δεν ήταν σε θέση να δεχτούν την ύπαρξη ατόμων με «αναπηρίες» και γι’ αυτό οι λύσεις που υιοθετούνταν ήταν καταδικαστικές. Ειδικότερα, ως το 13^ο αιώνα η αγωγή των «αναπήρων» γινόταν με τη μορφή ελεημοσύνης. Στην Ελλάδα, οι αναφορές στα ειδικά άτομα εντοπίζονται ήδη στον Όμηρο (Ζώνιου, 1998), στα κλασικά χρόνια, στη Βυζαντινή εποχή και κατόπιν στα νεότερα χρόνια. Σταθμός στην ιστορία της ειδικής αγωγής υπήρξε ο 19^ος αιώνας, λόγω των εργασιών του γιατρού Gaspard Itard στο Παρίσι το 1870, ο οποίος υποστήριξε την άποψη ότι τα παιδιά με νοητική καθυστέρηση μπορούν να λάβουν κάποιο είδος εκπαίδευσης (Βασιλείου, 1998). Κατά τη διάρκεια του 20^ουαιώνα, ιδρύθηκαν στην Ελλάδα ειδικά ιδρύματα και σχολεία από ιδιώτες, τα οποία στόχευαν στην προστασία και στην εκπαίδευση των ειδικών ατόμων (Στασινός, 1991). Τα πιο γνωστά ιδρύματα ήταν ο «Οίκος Τυφλών», ο «Φάρος Τυφλών», το «Στουπάθειο», το «Εθνικό Ίδρυμα Κωφαλάλων», το «Ψυχολογικό Κέντρο» Β. Ελλάδος και το «Κέντρον Εκπαιδεύσεως Σπαστικών Παιδιών» (Βασιλείου, 1998). Από την πλευρά της πολιτείας, τα πιο σημαντικά βήματα σημειώθηκαν από τη δεκαετία του 1970 και εξής, οπότε και άρχισε να οργανώνεται η επιμόρφωση εκπαιδευτικών ειδικής αγωγής (ΟΕΔΒ, 1988). Την ίδια περίοδο λειτούργησαν τα πρώτα δημόσια ειδικά σχολεία και άρχισαν να ψηφίζονται νόμοι σχετικοί με την ειδική αγωγή.

2.2 Το ελληνικό θεσμικό πλαίσιο για την ειδική αγωγή και το νέο αναλυτικό πρόγραμμα

Η νομοθεσία της ειδικής αγωγής πρωτοθεσπίστηκε το 1929 με το Ν. 4397/1929 «Περί στοιχειώδους εκπαιδεύσεως» και συνεχίστηκε με μια πληθώρα νόμων σχετικών με τους ανάπηρους σωματικά, με τους νοητικά καθυστερημένους και με τη διοικητική οργάνωση της ειδικής εκπαίδευσης. Από αυτούς αξίζει να αναφερθούν ο Ν. 1143/1981, που καθιέρωσε την ειδική αγωγή ως ιδιαίτερο τομέα του εκπαιδευτικού μας συστήματος, ο Ν. 1566/1985, που συνέβαλε στη γενικότερη αναγνώριση της σπουδαιότητας και της αναγκαιότητας της ειδικής εκπαίδευσης, το Π.Δ. 149/30-4-1991, με το οποίο συγκροτείται Υπηρεσιακό και Πειθαρχικό Συμβούλιο Ειδικού Προσωπικού, το Π.Δ. 301/28-8-1996, με το οποίο θεσμοθετήθηκε το αναλυτικό πρόγραμμα που ισχύει σήμερα στο ειδικό δημοτικό σχολείο, το Πλαίσιο δηλαδή Αναλυτικού Προγράμματος Ειδικής Αγωγής (Π.Α.Π.Ε.Α.) και το οποίο φαίνεται να συμβάλλει στην εφαρμογή του θεσμού ένταξης των παιδιών με ειδικές ανάγκες στα ειδικά σχολεία. Επίσης, ο Ν. 2817/2000 αποσαφήνισε τους στόχους της ειδικής αγωγής και ενδιαφέρθηκε για την οργάνωση συγκεκριμένων εκπαιδευτικών πρακτικών που την αφορούν(www.stratari.gr/daskalos/d/nomouesia/N2817-00.html).

3. Συγκριτική προσέγγιση

Η ειδική αγωγή σε άλλες χώρες έχει αναπτυχθεί πολύ περισσότερο από ό,τι στην Ελλάδα, γεγονός που καθιστά αναγκαία μια πιο συστηματική μελέτη της εκπαιδευτικής πολιτικής κάθε κράτους χωριστά σχετικά με το πώς αντιμετωπίζονται τα ειδικά άτομα μέσα στο εκπαιδευτικό τους σύστημα. Εξετάζονται οι πολιτικές και οι τακτικές της ειδικής αγωγής σε διάφορες χώρες, όπως είναι η Ισπανία, ο Καναδάς, η Γερμανία, η Μεγάλη Βρετανία, οι ΗΠΑ, το Λουξεμβούργο, η Ιαπωνία, και η Κύπρος. Συγκεκριμένα, στην Ισπανία δόθηκε έμφαση στην ειδική αγωγή, θεσπίστηκαν νόμοι, ιδρύθηκαν ειδικά σχολεία για παιδιά με μαθησιακές δυσκολίες, με ψυχολογικές και συναισθηματικές διαταραχές ή/και με προβλήματα συμπεριφοράς (www.spainexchange.com/spain_education.php).

Στην περίπτωση του Καναδά (www.bced.gov.bc.ca/specialed/ppandg/roles_1.htm) και της Γερμανίας (www.uva.es/inclusion/texts/hinz01/htm), εφαρμόζεται η εκπαίδευση του μη αποκλεισμού. Στη Μεγάλη Βρετανία (Croll & Moses, 1998) και στις ΗΠΑ (Βασιλείου, 1998) έχει επιδειχθεί ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την ανάπτυξη του θεσμού της ειδικής αγωγής με τη διαμόρφωση πολιτικών και τακτικών ανάλογων με τις ιστορικές αναγκαιότητες. Στο Λουξεμβούργο αναπτύσσεται η πολιτική για «ένα σχολείο για όλους», το οποίο δέχεται τα ειδικά παιδιά σε ένα συνηθισμένο περιβάλλον (www.dolphin.dea.gr). Στην Ιαπωνία ιδρύθηκαν σχολεία για παιδιά με νοητική καθυστέρηση και με σωματικά προβλήματα (wwwwp.mext.go.jp/eky1971/index-7.html). Η εκπαιδευτική πολιτική για την ειδική αγωγή στην Κύπρο επίσης προσφέρει ένα σημαντικό παράδειγμα συνεργατικής διδασκαλίας στις κοινές τάξεις και επιχειρεί να παρουσιάσει ένα σχολείο που θα είναι σε θέση να δεχτεί παιδιά με και χωρίς ειδικές ανάγκες (Θεοδώρου & Παλλήκαρου, 1999).

Γενικότερα, οι περισσότερες από τις προαναφερθείσες χώρες έχουν κατανοήσει το δικαίωμα των ειδικών ατόμων στην εκπαίδευση και γι’ αυτό έχουν λάβει σημαντικά μέτρα και έχουν ψηφίσει σχετικούς νόμους στα πλαίσια ενός ενιαίου εκπαιδευτικού συστήματος που θα λαμβάνει υπόψη ισότιμα και τα ειδικά άτομα. Επιπλέον, έχουν καταβληθεί συστηματικές προσπάθειες για την ένταξη των ειδικών ατόμων στα κοινά σχολεία, τη δημιουργία ειδικών τάξεων ή άλλων σχετικών τάξεων μέσα σε αυτά, με στόχο τη δημιουργία ενός σχολείου για όλους, ανεξάρτητα από οποιαδήποτε μειονεξία των μαθητών.

Στη συνέχεια, θα παρουσιαστεί μια πιο εμπειρική έρευνα που διενεργήθηκε σε τέσσερα κοινά σχολεία Α/βάθμιας εκπαίδευσης της Πάτρας.

4. Εμπειρική έρευνα

Η συγκεκριμένη έρευνα έλαβε χώρα κατά το σχολικό έτος 2001-2002 στο 62^ο δημοτικό σχολείο Πατρών, στο δημοτικό σχολείο Αγίου Γεωργίου Ρίου, στο 49^ο νηπιαγωγείο Πατρών και στο νηπιαγωγείο Αγίου Γεωργίου Ρίου. Το δείγμα αποτελούν 14 εκπαιδευτικοί Α/βάθμιας εκπαίδευσης και 7 νηπιαγωγοί που εργάζονται στα προαναφερθέντα σχολεία. Ως μεθοδολογία της έρευνας χρησιμοποιήθηκε το ερωτηματολόγιο (Cohen & Manion, 2000). Συγκεκριμένα, εδόθησαν 35 ερωτηματολόγια (δάσκαλοι: 28, νηπιαγωγοί: 7) και απάντησαν 21 εκπαιδευτικοί, ποσοστό ανταπόκρισης 60%. Τα βασικά ερευνητικά ερωτήματα ήταν τα εξής: α) Κατά πόσον τα σημερινά κοινά δημόσια σχολεία μπορούν να αντεπεξέλθουν στην εφαρμογή των νόμων που σχετίζονται με την ένταξη των παιδιών με ειδικές ανάγκες στα κοινά σχολεία; (νηπιαγωγεία και δημοτικά) β) Κατά πόσον οι εκπαιδευτικοί θεωρούν τους εαυτούς τους έτοιμους να αναλάβουν την ευθύνη της ένταξης των ειδικών παιδιών στα κοινά σχολεία;

4.1 Τα δεδομένα

1^η ερώτηση: Με το Ν. 1566/30.9.85 εφαρμόστηκε η ένταξη των παιδιών με ειδικές ανάγκες στα ειδικά σχολεία καθώς και στα ειδικά τμήματα ή σε τάξεις των κοινών σχολείων. Νομίζετε ότι αυτό το μέτρο συνέβαλε περισσότερο στην αποδοχή των παιδιών αυτών από την κοινωνία, ή οδήγησε σε διαχωρισμό και εν τέλει στη μεγαλύτερη περιθωριοποίησή τους;