TO ΓΛΩΣΣΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΚΑΤΑ ΤΟ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΟ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟ

Του Κωνσταντίνου Δ. Μαλαφάντη

Επίκ. Καθηγητή Πανεπιστημίου Αθηνών

Εισαγωγικά

Το γλωσσικό ζήτημα στη νεότερη εποχή έχει ασφαλώς βαθιές ρίζες και στα μέσα του 18ου αιώνα, δηλαδή στα χρόνια του Νεοελληνικού Διαφωτισμού (περίπου 1730-1830).

Όπως επισημαίνει ο Κ.Θ. Δημαράς, «το πρόβλημα του Διαφωτισμού είταν κυρίως πρόβλημα αγωγής», γι’ αυτό και «έπρεπε πρώτιστα να λυθεί το ζήτημα του γλωσσικού οργάνου της αγωγής»[1].

Ασφαλώς υπήρχε ήδη το παράδειγμα της Δύσης, όπου, κάτω από την επίδραση και εκεί βέβαια των ιδεών του Διαφωτισμού, παρατηρήθηκε το φαινόμενο της «ανάδυσης των εθνικών γλωσσών»[2], και η φυσιολογική αντικατάσταση της λατινικής από τις εθνικές γλώσσες.

Στον ελληνικό χώρο υπήρχε η καλλιεργούμενη ακόμα, στο γραπτό λόγο, από τους λόγιους γλώσσα των προγόνων, η «ελληνική», όπως την έλεγαν, εννοώντας την αρχαιοελληνική, και η νεότερη, ομιλούμενη από τα ευρύτερα λαϊκά στρώματα. Έτσι, κατ’ αναλογίαν προς το ευρωπαϊκό παράδειγμα[3], η νεοελληνική λαλούμενη γλώσσα δεν θεωρήθηκε κατώτερη από την αρχαία, αλλά πάντως προβλήθηκε η ανάγκη αναμόρφωσης και αναβάθμισής της.

Σε κάθε περίπτωση, και όσο απλωνόταν η αίσθηση πως πλησίαζε ο καιρός που το Γένος θα απελευθερωνόταν, η γλώσσα έπρεπε να ταχθεί ζωντανά στην υπηρεσία του Έθνους. Παράλληλα βέβαια η ειδικότερα κοινωνική χρήση της γλώσσας δεν μπορούσε να λειτουργεί ανεξάρτητα από τις τάξεις και τις συνεπαγόμενες κοινωνικές διαφορές, καθώς και από τη γλωσσική παράδοση της Εκκλησίας. Ήταν όμως φανερό πως η «βαρβαρωθείσα» γλώσσα της εποχής της Τουρκοκρατίας, γλώσσα με τα σημάδια της μακράς δουλείας (τουρκικά κ.ά. ξένα στοιχεία), δεν μπορούσε να χρησιμεύσει στις νέες περιστάσεις, χωρίς «διόρθωσιν».

Όλα αυτά δημιουργούν εσωτερικές τριβές και αντιθέσεις, ώστε με τον καιρό, διαγράφονται τρεις, κυρίως, παράλληλες γλωσσικές στάσεις και, τρόπον τινά, θεωρίες: α) μια αρχαϊστική, β) μια ακραία λαϊκή και γ) η «μέση οδός», την οποία πρόβαλε κυρίως ο Αδαμάντιος Κοραής και ο κύκλος του.

Η «μέση οδός» αναγκαζόταν κιόλας να κάνει ένα διμέτωπον αγώνα, δεχόμενη τις επικρίσεις των δύο άκρων, και κάποιες προσπάθειες για ρυθμίσεις[4] θα δώσουν εναύσματα για κάποτε βίαιη κριτική, που θα είναι ταυτόχρονα η αρχή ενός ιδιότυπου «διαλόγου» με ιδιαίτερα σημαντικές προεκτάσεις.

Αρχαΐζουσα γλώσσα

Υποκινητής του γλωσσικού ζητήματος στα νεότερα χρόνια θεωρείται[5] ο Κερκυραίος κληρικός Ευγένιος Βούλγαρις (1716-1806), ο επιφανέστερος και πολυγραφότερος λόγιος και διδάσκαλος, μετά τον Κοραή, ο οποίος μετέφερε στην ελληνική γλώσσα πολλά στοιχεία από τη σκέψη του René Descartes, του John Locke, του Voltaire και άλλων φιλοσόφων και επιστημόνων.

Ο Βούλγαρις υπήρξε ο ακραιφνέστερος εισηγητής του εξαρχαϊσμού της γλώσσας. Γι’ αυτόν η γλώσσα της καθημερινότητας δεν ήταν ικανή να εκφράσει με ακρίβεια και κομψότητα τα υψηλά νοήματα της φιλοσοφίας. Πίστευε πως μόνο η γλώσσα του Πλάτωνα και των άλλων αρχαίων φιλοσόφων μπορούσε να ανταποκριθεί σ’ αυτή την ανάγκη. Έτσι όταν ο παλιός μαθητής του στην περίφημη Σχολή του Αγίου Όρους Ιώσηπος Μοισιόδαξ (1725-1800) μετέφρασε την Ηθική Φιλοσοφία του Ιταλού φιλόσοφου Ludovico Antonio Muratori (1672-1750), (Βενετία 1761) στην απλή γλώσσα του λαού, ακολουθώντας το παράδειγμα αρκετών παλαιότερων λογίων που έκαναν το ίδιο, όπως του Νικόλαου Σοφιανού (περίπου 1500-1550), του Φραγκίσκου Σκούφου (1644-1697), του Ηλία Μηνιάτη (1669-1714), του Βικέντιου Δαμωδού (1700-1752) κ.ά.[6], ο Βούλγαρις εξοργίστηκε και στον πρόλογο της Λογικής του (Λειψία 1766), επιτέθηκε εναντίον του με ασυνήθιστη ένταση:

«Προ πάντων τοιγαρούν μη κομιδή ξένον όντα, και αδαή του Έλληνος λόγου, ήκειν αξιώ τον φιλοσοφήσοντα. Αλλ’ εκ της Γραμματικής, και της άλλης Εγκυκλίου των μαθημάτων τριβής, ικανώς συγκεκροτημένον. [...] Εκσυρικτέον άρα τα χυδαϊστί φιλοσοφείν επαγγελλόμενα βιβλιδάρια, της Ελλάδος φωνής ως οιόν τε επιμελουμένους, ης άνευ, ουδέν των πάλαι πεφιλοσοφηκότων εστίν απόνασθαι» [7].

Στη χορεία των αρχαϊστών εντάσσεται, ως ο πλέον ένθερμος και φανατικός, και ο πολυγραφότατος συγγραφέας και σχολάρχης της Αυθεντικής Ακαδημίας του Βουκουρεστίου Νεόφυτος Δούκας (περ. 1762-1845)[8].

Έχοντας ο ίδιος άρτια γνώση της αρχαίας ελληνικής, την οποία μιλούσε και έγραφε με μεγάλη ευχέρεια, απέρριπτε την κοινή, λαϊκή γλώσσα, όπως μιλιόταν τότε, γιατί πίστευε ότι ήταν ακατάλληλη να εκφράσει και να υπηρετήσει τις λεπτές και αφηρημένες έννοιες των θεωρητικών επιστημών, του πνευματικού στοχασμού και της φιλοσοφίας. Κατ’ αυτόν ο λαός είχε φτωχό λεξιλόγιο, γιατί φτωχή ήταν αντίστοιχα η εννοιολογική και ιδεολογική του περιουσία. Υποστήριζε ότι ο λαός γνώριζε μόνο τις λέξεις των πραγμάτων με τα οποία ασχολείται και των καταστάσεων μέσα στις οποίες κινείται καθημερινά:

«Έπειτα, εάν συγκαταβώμεν κατά τον χαρακτήρα του λόγου προς τας δυνάμεις του χύδην λαού, ανάγκη έσται μήτε των ιδεών των ολίγων εκείνων να εξέλθωμεν περαιτέρω· (καθότι η ακαταληψία της γλώσσης προέρχεται εκ της των πραγμάτων μάλλον ή των ονομάτων εννοίας) και την γλώσσαν να αποβαρβαρώσωμεν εις το έσχατον· καθότι και αι ιδέαι εκείνων εισίν ανάλογοι προς τα προσπίπτοντα από ταυτομάτου αισθήματα, και η γλώσσα εκτεταμένη ουχί περαιτέρω των ιδεών· εις τοιούτον λοιπόν περιορισμόν ιδεών και εις τοιαύτην ακαλλιέργητον λαλιάν, τι άλλο δυνάμεθα να συρράψωμεν, πλην των οικειακών τούτων εν οις αυτοί διατρίβουσι, και περί α καταγίνονται; ο δε λόγος όμως τανύν απαιτεί την κρίσιν της γλώσσης εις βιβλία υψηλοτέρας εννοίας, ένθα ευγλωττία και ύψος λόγου θαυμάζεται· ώστε ματαία η πρόφασις αύτη περί των χυδαίων, εις των οποίων τας χείρας βίβλος σπουδαία ουδέποτε ευρεθήσεται. [...] Άλλη εστίν, ω άνδρες Έλληνες, των πεπαιδευμένων η γλώσσα και ετέρα η των χυδαίων· εκείνη μεν αναλογεί με τα εκλεκτά των τεχνών τεχνουργήματα, τα οποία κείνται εις των πλουσίων τούς οίκους· αύτη δε με τα σκευάρια των πενήτων, προκείμενα εις τας καλύβας αυτών εις διακονίαν των καθ’ ημέραν· όθεν εκείνα μεν ως τιμιώτατα συντηρούνται επί πολύ, και εις γενεάς γενεών κληρονομούμενα διασώζονται· ταύτα δε ως ευτελή καί ευκαταφρόνητα καθ’ ημέραν συντρίβονται. Όσον λοιπόν αποξέεις τους λόγους σου προς κάλλος Ελληνικόν, τοσούτον διαρκέσουσιν εις την διαδοχήν των αιώνων· ει δε χύτρας κατασκευάζεις και βόρβορον πλάττεις, εξουδενωθήσονταί σου τα έργα και καταπατηθήσονται μετά ταύτα»[9].

Υποστήριζε ότι με τη συστηματική σπουδή ήταν δυνατό οι νεότεροι να μιλήσουν και να γράψουν την αρχαία αττική διάλεκτο. Γι’ αυτό συνιστούσε τον βαθμιαίο, αλλά συστηματικό εξαρχαϊσμό και μια ανακλητική και μιμητική στάση προς το αττικό ιδίωμα, πιστεύοντας ότι έτσι θα ήταν δυνατό οι νεότεροι να πλησιάσουν τα πολιτιστικά επιτεύγματα των αρχαίων:

«[...] ει δε τις εθέλει και δύναται να γράψη και αμίκτως ελληνιστί βιβλίον φιλόσοφον ή άλλο τι εκ της επιστήμης, και ανώτερον της έξεως των πολλών, γραψάτω καί επαινείσθω μάλιστα διά τούτο· ούτως, οίμαι, και η μάθησις της αρχαίας μάλλον ευοδοθήσεται, και η διόρθωσις της παρούσης κατορθωθήσεται. [...] Συμφέρει, ω άνδρες Έλληνες, συμφέρει να πλησιάζωμεν εις τους Έλληνας, ότι Έλληνες εσμέν· και ουδείς αφαιρήσεται τούτο το προτέρημα αφ’ ημών· συμφέρει, λέγω, να πλησιάσωμεν προς εκείνους κατά τε τα άλλα και μάλιστα την γλώσσαν· επειδή άνευ των άλλων δεν αφαιρούμεθα το Έλληνες είναι· μετά δε της γλώσσης στερούμεθα και εκείνο. [...]»[10].

Στο ίδιο κλίμα και πνεύμα κινήθηκε και ο Θεσσαλός λόγιος Στέφανος Κομμητάς (περ. 1770-1830), συνιστώντας στα συγγράμματά του τη χρησιμοποίηση της αρχαίας γλώσσας και στην ομιλία και στη γραφή. Στον πρόλογο του έργου του Παιδαγωγός ή Πρακτική Γραμματική, (γραμματική της αρχαίας, γραμμένη στην αττική διάλεκτο), που εξέδωσε το 1800 στη Βιέννη, καταδίκαζε την «βάρβαρον και ακαλλιέργητον και ακανόνιστον» λαϊκή γλώσσα και τις «χυδαϊστικές» προσπάθειες ανανέωσης:

«Μηδέ γαρ ες τοσούτο φρενοβλαβίας εκόντες έλθωμεν, ώστε την φωνήν, η και αι Μούσαι αυταί ηδέως χρώνται, εάσαντες, την βάρβαρον και ακαλλιέργητον και ακανόνιστον ανθελέσθαι [...]»[11].

Επίσης στον πρόλογο της 12τομης Εγκυκλοπαίδειας Ελληνικών μαθημάτων, Γραμματικής, Ρητορικής, Ποιητικής, που τύπωσε το 1814 στη Βιέννη, επιτίθεται κατά εκείνων που υποστήριζαν πως δεν ήταν δυνατόν να επιστρέψουμε στη γλώσσα των αρχαίων:

«Άλλοι δε τινες εις τοιαύτην μοχθηρίαν εξ’ αμαθίας και εθελοκακίας ήλθον, ώστε αναισχύντως ειπείν, ότι μωρία εστί μεγίστη, ει τις φαντασθείη δυνατόν και το γράφειν και το λέγειν την των προγόνων φωνήν. Αλλ’ αυτοί γε ότι πάντων εισί μωρότατοι και τον εγκέφαλον εκπεπτωκότες δήλον· ου γαρ τοιαύτα εξερεύξασθαι ετόλμησαν, ει και μικράν ρανίδα είχον φρενών. [...] Τα δε γνήσια της Ελλάδος τέκνα, όσα εθήλασαν γάλα μητρός ούτω περικλεούς, ουκ αν ανάσχοιντο τοιούτο γε τι μηδέ ακούσαι· αλλά της Ελλάδος όντως αντέχονται και ανθέξονται φωνής, της των προγόνων εκείνων, λέγω, ώστε και γράφειν και λέγειν δι’ αυτής και εξηγείσθαι πάν ό,τι τοις πολλοίς ευληπτοτέραν διά την μεγίστην συγγένειαν πειράσονται· χαίρειν λέγοντες τοις άλλως και γράφειν και λέγειν και συμβουλεύειν περί αυτής προθυμουμένοις· οι γαρ τοιούτοι μισέλληνες, εχθροί ώς και αυτού του ονόματος [...] ελληνικά φρονείν μηδέποτε μαθόντες ...»[12].

Ο Αθηναίος λόγιος Παναγιώτης Κοδρικάς (1762-1827), αξιωματούχος αριστοκρατικής καταγωγής, υποστήριζε ότι η νεότερη γλώσσα έπρεπε να καθαριστεί από βαρβαρισμούς και ιδιωματισμούς και να υπαχθεί σε δικούς της κανόνες, με πρότυπο τη γλώσσα του Πατριαρχείου και των Φαναριωτών. Εντούτοις σε ογκώδη πραγματεία με τον τίτλο Μελέτη της κοινής ελληνικής διαλέκτου (Παρίσι 1818) θέλησε να αναιρέσει το γλωσσικό σύστημα του Κοραή, ενώ με άλλα συγγράμματά του προσπάθησε και να τον εκμηδενίσει ως πνευματική προσωπικότητα, με αποτέλεσμα να προκαλέσει την οργή του ίδιου και του κύκλου του:

«Η γλώσσα μας λοιπόν είναι φύσει και θέσει Ελληνική, και καμμία νόθος Γλωσσονομία δεν δύναται να τη αφαιρέση αυτό το γνήσιον όνομα. Όθεν αν ως Γλώσσα ζώσα και λαλουμένη χρειάζεται κάθαρσιν, η κυρίως κάθαρσις αυτής είναι το να αποβληθή μετά ζήλου όλη η κακόζηλος ξενολογία των Γλωσσονόμων, διά να διατηρηθή ο φυσικός της χαρακτήρ αναλλοίωτος. Αν χρειάζεται διόρθωσιν, η μόνη προσφυής διόρθωσις είναι το να απορριφθούν όλαι αι διεστραμμέναι και γλωσσηματικαί διορθώσεις, όσαι εναντίον της κοινής χρήσεως και συνηθείας κακοζήλως επενοήθησαν, διά να διαφυλαχθή παρ’ ημίν ο αρχαϊκός τύπος της Εθνικής Διαλέκτου ανόθευτος. Ποίος δε είναι ο αρμοδιώτερος τρόπος δι’ ου η κοινή φράσις δύναται να επαναλάβη την ην έχασεν έκτασιν; τούτον, το μεν επικρατούν πνεύμα του έθνους διά του εξευγενισμού των εκφράσεων πραγματικώς τόν απέδειξεν. Ημείς δε, [...] χρεωστούμεν να απορρίψωμεν όλα τα ξενολογικά εκείνα νόθα ονόματα, δι’ ων οι απειρόκαλοι λαοπλάνοι [...] εδοκίμασαν να στήσουν ανυπέρβλητα όρια διαχωρισμού μεταξύ της παλαιάς και νέας Ελληνικής Γλώσσης, της οποίας την ουσιώδη ενότητα μόν’ οι αναισθητούντες ημπορούν να απαρνηθούν»[13].

Ο Κοδρικάς εξάλλου δεν απέκρυπτε, αντίθετα πρόβαλε επανειλημμένα τον αριστοκρατικό χαρακτήρα της γλώσσας που συνιστούσε, κάνοντας τη διάκριση ανάμεσα στη γλώσσα των «Σπουδαίων και Ευγενών»[14], από τους οποίους προσδοκούσε την «εύκλειαν και ευδαιμονίαν» του Γένους, και την «άλλη των χυδαίων», για τους οποίους πίστευε ότι έπρεπε να περιορίζονται στα επαγγέλματά τους, δίνοντας έτσι ένα σαφώς «ταξικό» χαρακτήρα στις προτάσεις και τις σκέψεις του:

«[...] η Γλώσσα μας είναι φύσει Ελληνική, και ο εξευγενισμός των ηθών του Γένους δεν επιτρέπει την εις συγγραφήν χυδαιολογίαν. Άλλη βέβαια η Γλώσσα των καπήλων, και άλλη η των Ευγενών. Άλλη η των Σπουδαίων, και άλλη η των χυδαίων. Όθεν μετ’ ειλικρινείας ομολογώ ότι δεν νοστιμεύομαι τελείως την Δημαγωγικήν Φιλοσοφίαν. Δεν γράφω μήτε διά Γεωργούς, μήτε διά Πακκάλιδες· γράφω απλώς διά Ευγενείς, και πεπαιδευμένους. Διό και προσέχω να εκφρασθώ, όσον το δυνατόν εξηκριβωμένως, εις την συνηθισμένην φράσιν των. Επιθυμώ οι Γεωργοί να καταγίνωνται εις την γεηπονίαν. Οι πακκάλιδες εις την οψοπωλίαν, και να μην εννοιάζωνται, μήτε οι πρώτοι αν ο Γάϊδαρός των κατάγεται από τον Κάνθαρον[15], μήτε οι δεύτεροι αν ο Βακάλης παράγεται από τον Βακαλάον. Οι δε Ευγενείς, και κατά τάξιν, και κατ’ αγωγήν, να ενασχολούνται, ως εξ επαγγέλματος, εις την Σπουδήν, και Φιλολογίαν, συντελούντες με τα φώτα της μαθήσεως εις την Κοινήν του Γένους μας εύκλειαν, και ευδαιμονίαν»[16].

Κοινή (δημοτική) γλώσσα

Ο Δημήτριος Καταρτζής-Φωτιάδης (περ. 1730-1807), λόγιος Φαναριώτης, υπήρξε άρχοντας του Βουκουρεστίου, με μεγάλη μόρφωση, ο οποίος ανήλθε σε ανώτατα δικαστικά και διοικητικά αξιώματα. Διέθετε εξαιρετική αρχαιογνωσία και θαυμαστή βιβιλογραφική ενημέρωση. Η πνευματική προσωπικότητά του ολοκληρώθηκε με την επίδραση των ιδεών του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού και ειδικότερα των εγκυκλοπαιδιστών. Στον πνευματικό κύκλο του ανήκε ο εθνομάρτυρας Ρήγας Βελεστινλής, καθώς και οι Γρηγόριος Κωνσταντάς και Δανιήλ Φιλιππίδης.

Από νωρίς ο Καταρτζής έθεσε ως βασικό σκοπό της δράσης του την προκοπή του Έθνους και προς αυτή την κατεύθυνση εργάστηκε με όλες τις δυνάμεις του: επιδίωξε τη συνένωση των πνευματικών δυνάμεων, την κατάρτιση δασκάλων, τη δημιουργία σχολείων, τη χορήγηση υποτροφιών, με μεταφράσεις αξιόλογων ξένων έργων και με τον εκσυγχρονισμό της προσφερόμενης παιδείας. Για να πραγματοποιηθεί το αναμορφωτικό του σχέδιο στράφηκε προς τη δημοτική γλώσσα, τη «φυσική», όπως την ονόμαζε ο ίδιος, θεωρώντας πως είναι η μόνη που μπορούσε να επικρατήσει και να χρησιμεύσει σε όλους τους Έλληνες:

«[...] η γλώσσα εφευρέθηκε για να κοινολογούμε της ιδέαις μας αναμεταξύ μας, και για να καταλαβαίνουμε μ’ ευκολία ένας τον άλλον^. αυτό λοιπόν δε γένεται σωστά και ορθά, α δε λαλούμε ή α δεν ακούμε τη γλώσσα που έχουμ’ έξι, και οπού συνηθίσαμε να λαλούμε και ν’ ακούμ’ απτά μικράτα μας, το οποίο σ’ εμάς είν’ η ρωμαίκια γλώσσα, στην οποία μπορούμε με καθ’ ευκολία και χωρίς σκέψι πολλή να εκφράζουμε της ιδέαις μας, και να καταλαβαίνουμ’ άλλονα να κάμη το αυτό^. αλλιώς δυσκολεύουμαστε αρκετά και στα δύο, όταν δηλαδή πούμε ή ακούσουμε νόημα μ’ έναν ασυνήθιστον τρόπο, που δεν έχουμ’ έξι»[17].

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν και οι παιδαγωγικές απόψεις του Καταρτζή σχετικά με τη διδασκαλία της γλώσσας (1783). Μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι οι απόψεις αυτές δεν είναι μόνο καινοτομικές για την εποχή του, αλλά εξακολουθούν και σήμερα να έχουν ιδιαίτερη σημασία για τη διδασκαλία της γλώσσας. Σε ένα αναλυτικό, ξεχωριστό υπόμνημά του ο Καταρτζής συστήνει για τη μάθηση της γλώσσας να αξιοποιούνται η μέθοδος, η συνήθεια, τα βιώματα και τα συναισθήματα, τα «πάθη», όπως τα ονομάζει:

«Διδάσκωντας τα παιδιά, πρέπει να προβαίνουμε μεθοδικώς κατά φύσιν, ήγουν σ’ εκείνην τη γλώσσα πώχει το παιδί έξι, σ’ αυτήνα πάλε να το δίνουμ’ ιδέαις^. ή, θέλωντας να το διδάξουμ’ άλληνα, να του την εξηγούμε σ’ εκείνην που ξερ’^. αλλιώς είν’ ο κόπος μας μάταιος. [...] Τα παιδιά έχουνε πάθη καθώς κ’ οι μεγάλοι, και μάλιστα πολλά βιαιότερα κι ορμητικότερα^. αυτά λοιπόν δεν πρέπει να πάσχουμε να τα σβύσουμε στα παιδιά, και να τα κάμουμε τάχ’ απαθή, καθώς σχεδόν το επιχειρίζουνται καινοτέρως. Επειδή κι αυτό, ένα που ν’ αδύνατο, κ’ έπειτα χωρίς τα πάθη δε γένεται καλίτερο το παιδί, αλλά γένετ’ ένα κούτζουρο. Εκείνο που τυχαίνει[18] μάλλον, είναι το να οικονομούμε τα πάθη τους προς την ίδιά τους επίδοσι, και με τούτο να τα δίνουμε καλαίς έξες, η οποίαις είναι αρεταίς κ’ έχουν την έδρα τους στα πάθη, ή μάλλον ειπείν αυταίς είναι τα ίδια πάθη, βαλμέν’ απτό λόγο σε τάξι»[19].

Ο Καταρτζής δήλωνε σε κάθε ευκαιρία τις γλωσσικές του απόψεις και βέβαια την αντίθεση του στην αρχαΐζουσα τάση και γλώσσα, η οποία, κατά τον ίδιο, χώριζε τους ανθρώπους, δεν γινόταν κατανοητή από μια μεγάλη μερίδα, αλλά κι στην εφαρμογή της ήταν ανεδαφική:

«Εμείς όμως για να διαφέρουμε απ’ όλο το έθνος μας που εβαρβάρισε τάχα, εχωρίσαμε τη γλώσσα μας απτή γλώσσα του και ό,τι συγγράψουμε σύν Θεώ ή ό,τι συντύχουμε δε μεταδίδεται σ’ αυτό παντελώς. Αλλά και τους περιγελούμε και τους καταφρονούμε, γιατί προφέρνουν και λαλούν τη φυσική γλώσσα τους με την προσωδία και κλίσι και σχηματισμό και σύνταξί της, κ’ εμείς αλλαζουνεύουμαστε πως δε μιαίνουμε τη γλώσσα μας στο φυσικό της. Και γράφουμε και λαλούμε μιαν άλλη στον ελληνικό τύπο, την οποία και την προφέρνουμε τάχα σαν τα ελληνικά, που δεν ξέρουμε πως προφέρνουνταν»[20].

Μολονότι υπέρμαχος της κοινής γλώσσας, ο Καταρτζής, έπειτα από μερικά χρόνια, αναγκάστηκε να αποδεχτεί, αντί για τη «φυσική» γλώσσα, που έγραφε ώς τότε, μια γλώσσα ανάμεικτη, «αιρετή». Βέβαια αυτή ήταν μια υποχώρηση τακτική, αφού έκρινε πως κατ’ αυτόν τον τρόπο μπορούσε «να ωφελήσει το γένος» καλύτερα[21].

Πριν αρχίσει την εθνοδιαφωτιστική και επαναστατική δράση του ο Ρήγας Βελεστινλής (1757-1798), φέρεται να εργάστηκε ως δάσκαλος σε χωριά του Πηλίου. Μετά τα Ορλωφικά (1770) αναγκάστηκε να εγκαταλείψει την πατρίδα του και να πάει στην Κωνσταντινούπολη, όπου συμπλήρωσε τη μόρφωσή του μαθαίνοντας γαλλικά και γερμανικά. Το 1785 έγινε γραμματέας του ηγεμόνα Αλέξανδρου Υψηλάντη, μπήκε στους φαναριώτικους κύκλους και πέρασε στις Ηγεμονίες. Το 1790 πήγε στη Βιέννη, όπου ήρθε σ’ επαφή με τον πνευματικό κύκλο της ελληνικής παροικίας, διευρύνοντας τους πνευματικούς και πολιτικούς του ορίζοντες, ενώ παράλληλα άρχισε το εθνοδιαφωτιστικό έργο του.

Ακολουθώντας ανάλογη γραμμή με εκείνην του Κοραή, ο Ρήγας πίστευε πως το Έθνος για να ελευθερωθεί, έπρεπε πρώτα να μορφωθεί. Έτσι στράφηκε στη συγγραφή και τη μετάφραση βιβλίων, αρχίζοντας ένα τεράστιο εκδοτικό έργο. Στη Βιέννη τύπωσε το 1790 δύο βιβλία: Σχολείον των Ντελικάτων Εραστών και Φυσικής Απάνθισμα Διά τους Αγχίνους και Φιλομαθείς Έλληνας. Ακολούθησε η μετάφραση του βιβλίου Πνεύμα των Νόμων του Charles Montesqieu, ο Ηθικός Τρίπους, ο Νέος Ανάχαρσις και το 1797 μια σειρά από χάρτες, μεταξύ αυτών η «Μεγάλη Χάρτα της Ελλάδος», που αποτελείται από δώδεκα φύλλα και περιγράφει το ιστορικό και γεωγραφικό μεγαλείο του Γένους. Σημαντικότερο πάντως από τα έργα του Ρήγα θεωρείται η Νέα Πολιτική Διοίκησις των κατοίκων της Ρούμελης, της Μικράς Ασίας, των Μεσογείων Νήσων και της Βλαχομπογδανίας (1797)[22].

Υπέρμαχος και κοινής γλώσσας, μαθητής του Μοισιόδακα και προστατευόμενος του Καταρτζή, ο Ρήγας τη μεταχειρίστηκε και στη συγγραφή του αξιόλογου διδακτικού έργου του Φυσικής Απάνθισμα... (1790), γραμμένου εκλαϊκευτικά με τη μορφή ερωτήσεων-απαντήσεων. Στον πρόλογο του βιβλίου («Προς τους Αναγνώστας») ο Ρήγας, πάντοτε επηρεασμένος από το διαφωτιστικό πνεύμα της εποχής του, προβάλλει τους εθνικούς λόγους για τους οποίους προέβη στην έκδοση ενός διδακτικού εγχειριδίου και εξηγεί την παιδαγωγική σκοπιμότητα για την οποία μεταχειρίστηκε το απλό ύφος, τη λαϊκή γλώσσα, επειδή δηλαδή επιδίωκε να γίνει κατανοητός απ’ όλους, όσοι θα διάβαζαν το βιβλίο του αυτό:

«Όντας φύσει φιλέλλην, δεν ευχαριστήθην μόνον απλώς να θρηνήσω την κατάστασιν του Γένους μου, αλλά και συνδρομήν να επιφέρω επάσχισα, όσον το επ’ εμοί, απανθίζοντας από τε της γερμανικής και γαλλικής γλώσσης τα ουδιωδέστερα της Φυσικής Ιστορίας, τα οποία, διά να γένουν πλέον εύληπτα, συνέπονται κατ’ ερωταπόκρισιν διδασκάλου και μαθητού, έως εις ένα μέρος.

» Η αιτία oπού μετεχειρίσθην απλούν ύφος ήτον, διά να μην προξενήσω με την γριφότητα του ελληνισμού[23] εις τους άλλους, εκείνο οπού ο ίδιος έπαθα σπουδάζοντας [...]

»Όθεν, αφορώντας ο σκοπός μου εις το να ωφελήσω το Γένος μου, και όχι προς επίδειξιν να επισωρεύσω λέξεις εις αυτό μου το απάνθισμα, έπρεπε να το εκθέσω με σαφήνειαν, όσον το δυνατόν, οπού να το καταλάβουν όλοι, και να αποκτήσουν μίαν παραμικράν ιδέαν της ακαταλήπτου Φυσικής»[24].

Μερικά χρόνια αργότερα (1797) στη Νέα Πολιτική Διοίκησι... ο Ρήγας έκρινε την «απλή γλώσσα» ως κατάλληλη και για γραπτή. Πιο συγκεκριμένα στο 53ο άρθρο του Συντάγματός του («Αρχή της νομοθετημένης πράξεως...»), ο Ρήγας υποστήριζε πως οι νόμοι, τα διατάγματα και όλα τα έγγραφα της «Ελληνικής Δημοκρατίας» θα έπρεπε να συντάσσονται στην «απλήν» γλώσσα των Ελλήνων, επειδή αυτή ήταν περισσότερο κατανοητή από την αρχαΐζουσα και μπορούσε εύκολα να διδαχθεί σε όλους όσοι κατοικούσαν στην επικράτειά της. Μ’ άλλα λόγια διατύπωνε την πεποίθησή του ότι η νεοελληνική γλώσσα και στη γραπτή μορφή της μπορούσε, χωρίς καμιά δυσκολία, να αποτελέσει όργανο επικοινωνίας και μέσο εθνικής ενότητας:

«Όλοι οι νόμοι και αι προσταγαί γίνονται εις την απλήν των Ελλήνων γλώσσαν, ως πλέον ευκατάληπτον και εύκολον να σπουδασθή απ’ όλα τα εις το βασίλειον τούτο εμπεριεχόμενα γένη^. ομοίως και όλα τα έγγραφα των κρίσεων και άλλων δημοσίων πράξεων»[25].

Ο ιερομόναχος Δανιήλ Φιλιππίδης (περ. 1755-1832), από τις Μηλιές του Πηλίου, μαζί με τον συντοπίτη και εξάδελφό του ιεροδιάκονο Γρηγόριο Κωνσταντά (1758-1844), οι αυτοαποκαλούμενοι, λόγω καταγωγής, «Δημητριείς», τύπωσαν στη Βιέννη το 1791 τον πρώτο τόμο της Γεωγραφίας Νεωτερικής, ενός από τα πιο σημαντικά έργα του Νεοελληνικού Διαφωτισμού[26], που όμως έμεινε χωρίς συνέχεια, μετά τον πρώτο τόμο.

Το σύγγραμμα αυτό των δύο λογίων[27], που ανήκαν στον πνευματικό κύκλο του Δημητρίου Καταρτζή, είναι πολλαπλά σημαντικό. Κατά τον Κ.Θ. Δημαρά η μνήμη της αρχαιότητας ακμάζει μέσα στο έργο, επίκεντρο του οποίου εντούτοις δεν αποτελούν τα περασμένα, αλλά ο άνθρωπος[28]. Στο βιβλίο είναι φανερή η επίδραση του πνεύματος του Καταρτζή, «στην ορθολογιστική και ρεαλιστική αντιμετώπιση των προβλημάτων»[29], στην επαφή του ανθρώπου με το περιβάλλον.

Το ίδιο το βιβλίο αποτελεί ολόκληρο ένα κήρυγμα στην πράξη της δημοτικής γλώσσας, αφού οι συγγραφείς ακολούθησαν σ’ αυτό και τις γλωσσικές αρχές του Καταρτζή. Στις σελίδες του οι δυο συγγραφείς βρίσκουν πολλές ευκαιρίες και αφορμές για να εκθέσουν, ειδικότερα και πιο συγκεκριμένα, τις απόψεις τους για τη σπουδή και τη διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας, που δεν είναι άλλη από τη γλώσσα στην οποία έχει γραφτεί το ίδιο το έργο, μια ζωντανή δημοτική, υποδειγματική για εκείνη την εποχή:

«Το πρώτο και φυσικό μάθημα των νέων πρέπει να είναι η σπουδή της μητρικής τους γλώσσας, ύστερα η γεωγραφία, και η ιστορία, ύστερα από αυτά ο νέος ημπορεί να προχωρή με μεγάλη ευκολία εις κάθε άλλη γλώσσα οπού ήθελεν επιχειρισθή εις κάθε εγκύκλιο μάθημα, και εις κάθε επιστήμη^. κάθε άλλη μέθοδος είναι ολέθρια διά τους αρχαρίους, μάλιστα το να τους βάνουν εις μια παλαιά γλώσσα πρώτο μάθημα^. απ’ εδώ λοιπόν προέρχεται οπού διαβάζουν διαβάζουν και δεν μαθαίνουν τίποτες, και το χειρότερο είναι οπού με αυτόν τον ολέθριο τρόπο της σπουδής εξαμβλύνεται και ο νους τους, καθώς με μια καλή μέθοδο οξύνεται και τελειοποιείται»[30].

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν και οι παρατηρήσεις των συγγραφέων σχετικά με τη λογοτεχνική αξία της κοινής γλώσσας, κάτι που «όλα τα ξένα έθνη το ομολογούν». Οι συγγραφείς παρομοιάζουν τη σύγχρονη γλώσσα με αγνοημένο θησαυρό και επισημαίνουν ότι το ενδιαφέρον πολλών Ελλήνων στρεφόταν στην ευρωπαϊκή λογοτεχνία, η οποία, συγκρινόμενη με την ελληνική, υστερούσε:

«Η γλώσσα μας κοντά εις τα άλλα προτερήματα οπού έχει, είναι και πολλά αρμονική και ποιητική, και όλα τα ξένα έθνη το ομολογούν, ημείς μόνο δεν το ηξεύρομεν, και φαίνεται πως είμασθε ένα έθνος γηραλέο, και πάσχομεν το πάθος μερικών γερόντων οπού δια την επιπέδωσι των ματιών μας δεν βλέπομεν από κοντά, να καταλάβωμε τι θησαυρό έχομεν, αμή κιτάζομεν μακρυά να ιδούμεν τίποτες στίχους Ελληνικούς Ιταλικούς, Φραντζέζικους, και δεν στοχαζόμασθε πως η στιχουργία η Ιταλική, μάλιστα η Φραντζέζικη δεν είναι τίποτες συγκρινόμενη με την εδική μας»[31].

Ο Ιωάννης Βηλαράς (1771-1823) υπήρξε ο πρώτος και σημαντικότερος - μαζί με τον Αθανάσιο Χριστόπουλο (1772-1847) – από τους προεπαναστατικούς ποιητές, που διακρίθηκε ως ο θεμελιωτής της νεότερης ελληνικής λογοτεχνίας. Σπούδασε και άσκησε την ιατρική, χωρίς να εγκαταλείψει τις φιλολογικές μελέτες.

Το 1814 τύπωσε στην Κέρκυρα το ρηξικέλευθο έργο του Η Ρομεηκη γλοσα, αφιερωμένο στον Σχολάρχη και από τους κορυφαίους διδασκάλους του Γένους Αθανάσιο Ψαλίδα (1767-1829). Το έργο αυτό, κατά την εκτίμηση του Ψαλίδα, αποσκοπούσε «να δηξη, οτη στη γλοσα μας ξηγειτε κανής κε πηητικα κε φηλοσοφηκα»[32]. Στον πρόλογο ο Βηλαράς εκθέτει παραστατικά τις γλωσσικές του απόψεις:

«Ενας ορεγονταν να μαθη το βιολη, κε εκραξε τον καλητερον τεχνητη για να διδαχτη με εντελια, κε κατα τους κανονας της τεχνης. Ο λαλητης προκομενος του εδηξε σ’ οληγον κερο, κε μ’ οφκολο τροπο να λαλαι πολη τεχνικα καμποσα μελη. Ο Μαθητης οστοσο δεν εφχαρηστιονταν στο ηδιο του λαλημα, κε επαραπονιονταν σηχνα του Δασκαλου του, πος αληθια το λαλημα του ηταν τεχνηκο, κε γιοματο πολημαθια, μονε αφτουνου δεν του εγγηντηλαγε το αφτη μετ’ εκηνη τη γληκαδα, οπου του επροξεναγαν η δοξαριες ενος Γητονα του, οπου καθε βραδη ελαλαγε κατη κηνα τραγουδια τοσο νοστιμα, κε μελοδηκα, οπου τον ηφερναν σε απελπησια, πος δε θελα εφτανε να λαληση ποτε του κι’ αφτος σαντ εκηνον. [...] Ο μαθητης εροτησε το γητονα, πος ημπορηγε να λαλαι, δηχος να κηταζη γραμενο εκηνο, οπου ελαλαγε. Ο Γητονας του αποκρηθηκε, πος το εμαθενε προτα ακουοντας το, κιαπε το ελαληγε στο βιολη του. [...] Αποτ εκηνη την ορα ο Μαθητης δεν αργησε ν’ απηκαση, πος η γληκαδα της μουσηκης δεν κρεμετε μητε απο κανονες, μητε απο τεχνη, μονε πος η γληκη κε αρμονηκη μουσηκη γενεται κανονας κε τεχνη της ηδιας. [...] αφηκε σε μιαν ακρα την περησια πολημαθια του σοφου Δασκαλουτου, ακολουθησε τον ατεχνον τροπο του Γητονατου, κε σ’ οληγον κερο εφτακε να νιοθη κι’ ατος του χαρη στο λαλημα του, κι’ οση τον ηκουγαν» [33].

Στο πολύ τολμηρό αυτό έργο ο Βηλαράς καταργούσε την ιστορική ορθογραφία και υιοθετούσε ένα σχέδιο γραφής με τη χρήση μόνο του «η», κατάργηση των διπλών γραμμάτων, των τόνων, πνευμάτων, διφθόγγων κ.λπ., καθιστάμενος έτσι εισηγητής της φωνητικής γραφής.

Ο Βηλαράς πίστευε ότι για να ξυπνήσει το Έθνος από το λήθαργο της πνευματικής δουλείας και αμάθειας, έπρεπε να καθιερωθεί σε όλα τα είδη του λόγου η δημοτική γλώσσα. Γι’ αυτό εγκατέλειψε γρήγορα την ιδέα της φωνητικής γραφής, αλλά στάθηκε ακλόνητος στο θέμα της καθιέρωσης της γλώσσας του λαού. Σε ένα αλληγορικό διήγημά του με τίτλο «Ο Λογιώτατος ταξιδιώτης» υπεραμύνεται της «απλής» γλώσσας:

«Η απλή μας γλώσσα, Λογιώτατε, έχει αστέρευτους θησαυρούς από χάρες και νοστιμάδες^. μόνε η πρόληψη, οπού εκυρίεψε και κυριεύει τoν νουν εκείνων οπού έπρεπε να ξεθάφτουν αυτά τα πλούτη, τους έκαμε να την αμελήσουν και να την καταφρονέσουν, δίχως κανένα δίκιο στον κόσμον. [...] Η μανία, ωστόσο, να θέλουν οι προκομμένοι αλλοιώτικη γλώσσα από την κοινή, για να ξηγιούνται, εμόλεψε όλα τα γένη στους καιρούς οπού εκοίτουνταν βαριά άρρωστα από την ανάγκη της αμάθειας^. αφορμής οπού τους έκανε να φαντάζωνται πως η προκοπή προέρχεται από λόγια οπού δεν απεικάζονται από όλους και όχι από ιδέες, και πως η διαφορά από σπουδαίον ώς αμαθή είναι ο διαφορετικός τρόπος της ομιλίας και όχι η πλούσια και ταχτική ή η φτωχή και άταχτη παράσταση των ιδεών τους»[34].

Στο επιμύθιο του διηγήματος ο Βηλαράς συνοψίζει τις γλωσσικές του θέσεις και προφητεύει το γλωσσικό μέλλον:

«Χρειάζεται μια γλώσσα σε κάθε Γένος, για να γροικιέται. Η αληθινή γλώσσα ενού Γένου είναι η κοινή και συνηθισμένη σε όλους. Η γλώσσα πρέπει να ορθογράφεται και να συγγράφεται καθώς προφέρεται και μιλιέται. Τέλος, όσο δε λείψουν οι πρόληψες των λογιωτάτων, το Γένος δε βλέπει ποτέ του ημέραν!»[35].

Σε άλλο διήγημα του με τίτλο «Ο Λογιώτατος ή ο Κολοκυθούλης» ο Βηλαράς απαντάει στους γλωσσικούς οραματισμούς τόσο των κοραϊστών όσο και των αρχαϊστών, υποστηρίζοντας, πάλι με γραφικό τρόπο, ότι, οι κατασκευαζόμενες λέξεις δεν έχουν τη δύναμη να μεταμορφώνουν τα πράγματα και πως είναι πλέον ανάγκη, παραμονές της Επανάστασης, και οι «λογιώτατοι» να φανούν «άξιοι στο Γένος», συμβάλοντας ουσιαστικά στο φωτισμό του:

«Άφησε αυτά τα κορακίστικα, παιδί μου, γιατί σε περιγελάν ο κόσμος. Αν ορέγεσαι ν’ αποχτήσης υπόληψη και να φανής άξιος στο Γένος, αγωνίσου να φωτίσης το Γένος με συμβουλές και συγγράμματα σε γλώσσαν οπού να την απεικάζουν όλοι. Μη φαντάζεσαι να σε πάρουν για σοφόν, επειδή και καμώνεσαι να κρένης τη γλώσσα των προπατόρων σου, σε τρόπον οπού δε θέλα την απείκαζαν μητ’ εκείνοι, αν την ήκουγαν από το στόμα σου. Αμ’ δε μου λες, παιδί μου, όταν λες το «ψωμί» ψωμίον, οπού από τούς Έλληνας ονομάζονταν «άρτος», μη παντεχαίνης να το λες ελληνικά; Το αγοράζεις φτηνότερο ή το τρως με περσότερη νοστιμάδα; Φοβάσαι τάχα να ειπής το νερό νερό, οπού το λές νηρόν, κι οπού οι Έλληνες το ’λεγαν «ύδωρ», για να μη γένη λάδι; Μακάρι να είχαν τα λόγια τη δύναμη να μεταμορφώνουν τα πράγματα!»[36].

Μέση οδός («Καθαρεύουσα»)

Ο Ιώσηπος Μοισιόδαξ (περ. 1725-1800) υπήρξε μαθητής του Ευγένιου Βούλγαρι στην Αθωνιάδα (1754-1755), μοναχός και ο πρώτος ίσως λόγιος που ασχολήθηκε με παιδαγωγικά ζητήματα[37]. Οπαδός του εμπειρισμού και της αισθησιοκρατίας του John Locke[38] και γνώστης άλλων φιλοσοφικών ρευμάτων της εποχής του, σπούδασε στην Πάδοβα και τη Βιέννη και ύστερα δίδαξε στις παρίστριες ηγεμονίες[39]. Το 1765 ανέλαβε τη διεύθυνση της περίφημης Σχολής του Ιασίου, όπου επιχείρησε να εφαρμόσει τη μέθοδο διδασκαλίας των αρχαίων από μετάφραση, αλλά το 1777 αναγκάστηκε να εγκαταλείψει ακόμα και την πόλη, εξαιτίας των αντιδράσεων που προκάλεσε. Εγκαταστάθηκε πρώτα στο Βουκουρέστι και μετά στη Βενετία, Τεργέστη και Βιέννη.

Το 1779 τύπωσε στη Βενετία την Πραγματεία περί Παίδων Αγωγής ή Παιδαγωγία, το πιο αξιόλογο παιδαγωγικό εγχειρίδιο της εποχής της Τουρκοκρατίας, που θεωρείται[40] ως ο πρώτος σύμβουλος των γονέων για την ανατροφή των παιδιών τους, καθώς και οδηγός των δασκάλων για την ηθική μόρφωση των παιδιών και τη διδασκαλία της γλώσσας:

«Η Παιδαγωγία είναι μία μέθοδος, ήτις ευθύνει το ήθος των παιδίων εις την ηθικήν αρετήν, και ήτις προδιαθέτει το πνεύμα των μαθητών εις τον έρωτα, εις την αντίληψην των μαθημάτων. Πόσον χρειάζεται μια μέθοδος τοιαύτη, το πράγμα γίνεται φανερόν και από την εναντίαν αυτής, την απαιδευσίαν »[41].

Το 1770 τύπωσε στη Βιέννη την Απολογία[42], ως απάντηση στους κατηγόρους της εργασίας του στο Ιάσιο και το 1781 την Θεωρία της Γεωγραφίας. Παράλληλα, όπως έκαναν και άλλοι λόγιοι του Διαφωτισμού, μετέφρασε αρκετά φιλοσοφικά και επιστημονικά συγγράμματα, όπως την Ηθική Φιλοσοφία του L.A. Muratori (1761), την Τριγωνομετρία του André Tacquet κ.ά.

Στη Θεωρία της Γεωγραφίας εξηγεί τους λόγους για τους οποίους ο ίδιος προτιμούσε το «απλόν ύφος», από την αρχαΐζουσα της εποχής:

«Εγώ διά λόγους, τους οποίους επιφέρω, έκρινα να εξυφάνω την παρούσαν Συγγραφήν εν τω απλώ ύφει, σώζων όμως αεί τούς ωρισμένους όρους των πραγμάτων, οίτινες ήσαν εν χρήσει παρά τοις Αρχαίοις, και μεθαρμόζων αεί το απλούν ύφος επί το σεμνότερον, ή το ελάχιστον επί το πρεπωδέστερον τη ανά χείρας πραγματευομένη ύλη. Τρεις είναι οι λόγοι κυρίως, υπό των όποίων προαχθείς προέκρινα το απλούν ύφος από του ελληνικού. Ο πρώτος μεν είναι, διότι η σαφήνεια, οσάκις τα πράγματα εκτίθενται απλοϊκώς, προσλαμβάνει επίτασιν, ο δεύτερος δε, διότι τα πράγματα, εκτεθειμένα απλοϊκώς, γίνονται νοητά και αυτοίς τοις μη αψαμένοις Γραμματικής, ο τρίτος δε, διότι καλόν είναι τέλος ότι και οι Έλληνες αυτοί να γράφωσιν είτε περί των Επιστημών, είτε και περί πραγμάτων άλλων, εν τη τετριμμένη, εν τη κοινή διαλέκτω αυτών»[43].

Ο Νικηφόρος Θεοτόκης (1731-1800), φίλος και συμπατριώτης του Ευγένιου Βούλγαρι, σπούδασε στη Μπολώνια και την Πάδοβα μαθηματικά και φυσικά. Συμπλήρωσε τις σπουδές του στη Λειψία. Άρχισε τη σταδιοδρομία του ως ιερομόναχος και στα κηρύγματά του μιμήθηκε την απλούστερη γλώσσα του Μηνιάτη. Έγινε μητροπολίτης Φιλαδελφείας και αργότερα (1779), διαδεχόμενος το Βούλγαρι, Σλαβινίου και Χερσώνος της Ουκρανίας. Το 1786 ανέλαβε την Αρχιεπισκοπή Αστραχανίου, προσκαλώντας στη «φιλόξενη Ρωσία» μεγάλο ρεύμα Ελλήνων μεταναστών, όπου συγκροτήθηκαν και έφτασαν σε ακμή πλήθος σπουδαίες ελληνικές παροικίες. Το 1792 αποσύρθηκε σε μοναστήρι της Μόσχας, όπου έμεινε ώς το θάνατό του.

Αξιόλογη υπήρξε η μέριμνα του Θεοτόκη και για την παιδεία, την οποία εκδήλωσε είτε ως διδάσκαλος στο «Κοινόν Φροντιστήριον» της Κέρκυρας (1759) και ως σχολάρχης της Ακαδημίας Ιασίου (1764), είτε ως συγγραφέας σημαντικών εκπαιδευτικών βιβλίων (φυσικής, μαθηματικών και γεωγραφίας)[44].

Ο Θεοτόκης ήταν δεινός εκκλησιαστικός ρήτορας και οι λόγοι του έκαναν μεγάλη εντύπωση στο ακροατήριό του. Το 1766 τύπωσε στη Λειψία το έργο του Λόγοι εις την Αγίαν και Μεγάλην Τεσσαρακοστήν... Στον πρόλογο του βιβλίου «Εις τον φιλάρετον και φιλομαθή αναγνώστην», όπου ο Θεοτόκης εξηγεί τους λόγους για τους οποίους τύπωσε το βιβλίο, προβαίνει και στη διαπίστωση πως το έργο των Πατέρων της Εκκλησίας, καθώς ήταν διατυπωμένο στην «ελληνική διάλεκτο», δεν μπορούσε να έχει ευρεία απήχηση και συνεπώς υπήρχε ανάγκη η εκκλησιαστική Γραμματεία να γράφεται εφεξής στην «κοινή γλώσσα», την οποίαν καταλαβαίνουν όλοι οι Έλληνες:

«[…] Όσον πλουτούμεν λόγων Ευαγγελικών συγγραφέντων εις την Ελληνικήν διάλεκτον παρά των Θεοφόρων Πατέρων, τόσον υστερημένοι είμεσθεν από λόγους συνθεμένους εις την κοινήν ταύτην γλώσσαν, η οποία την σήμερον πολιτεύεται, και την οποίαν όλοι κοινώς οι ομογενείς Έλληνες, καταλαμβάνουσι»[45].

Οι λόγοι του διακρίνονται για το επιμελημένο ύφος και την απλή και ζωντανή γλώσσα στην οποία είναι γραμμένοι. Το παράδειγμα προέρχεται από τον λόγο του «Περί της των παίδων ανατροφής»:

«Επειδή λοιπόν, ω γονείς, και η σωτηρία, και η απώλεια των τέκνων σας από λόγου σας όλη κρέμαται, ακούσετέ μου να σας συμβουλεύσω συμβουλήν ωφέλιμον, και αληθινήν. Δεν πρέπει μηδέ να αγωνίζεσθε, μηδέ να κοπιάζετε τόσον πολύ, δια να αποκτήσετε των υιών σας, και των θυγατέρων σας, αγρούς και αμπελώνας, οικίας και αργύρια, και πολλά αποκτήματα, διατί ανίσως γένουν κακοπροαίρετοι, και κακοί, αυτά τίποτες δεν τους ωφελούν, όλα τα αφανίζουσιν εις ολίγον διάστημα καιρού»[46].

Με τον καιρό ο Θεοτόκης μετέβαλε τις γλωσσικές απόψεις του. Στο Κυριακοδρόμιον (Μόσχα 1796) εκθέτει την προτίμησή του προς την «καθαρεύουσαν», όπως πρώτος αυτός ονόμασε τη γλωσσική μορφή της ελληνικής, η οποία, καθώς είναι απλή και απαλλαγμένη από ξενισμούς και ιδιωματισμούς, προσεγγίζει την αρχαία γλώσσα:

«Διάλεκτον δε μετήλθομεν ουκ αυτήν επ’ ακριβές την των προπατόρων ημών, την νυν μη υπό πάντων εντελώς κατανοουμένην· ίνα μη όπερ θεραπεύσαι σπεύδομεν, τούτο αυτό πάλιν επεισάξωμεν της ακαταληψίας το νόσημα· αλλ’ ουδέ αυτήν την εν τη αγορά και εν ταις τριόδοις υπό των χυδαίων λαλουμένην. Αύτη μεν γαρ διά τα από της φθοράς τραύματα, και διά τας παρεισενεχθείσας ξενικάς λέξεις, και διά τα άλλα αυτής ελαττώματα ανεπιτήδειός εστι προς πάσαν μεν σοφής πραγματείας συγγραφήν, εξόχως δε προς την των θείων λόγων διασάφησιν, άτε δή σμικρύνουσα την μεγαλοπρέπειαν, και ταπεινούσα το ύψος, και περικείρουσα την ακριβή των εν αυτοίς νοημάτων έκφρασιν· άλλην δε τινα επιτηδεύθημεν, καθαρεύουσαν όσον οίόν τε, όπερ εστίν όσον ουκ αφαιρεί την κατάληψιν, των της δυσμορφίας ελαττωμάτων, και τη Ελληνίδι εγγίζουσαν, απλουστέραν δε, και τοις των Ελλήνων παισί καταληπτήν και ευχώρητον»[47].

Ο Αδαμάντιος Κοραής (1748-1833) είναι αναμφισβήτητα η κορυφαία πνευματική φυσιογνωμία στο χώρο της νεοελληνικής παιδείας. Το έργο και η εθνική προσφορά του αποδείχτηκαν ανυπολόγιστης αξίας και σημασίας για την πνευματική και εθνική αναγέννηση των υπόδουλων Ελλήνων· και όχι μόνο. Ο Καθηγητής Γεώργιος Μπαμπινιώτης εκτιμά την προσωπικότητα του Κοραή ως «πνευματική φυσιογνωμία ασυνήθιστης εμβέλειας, πολύ πάνω από τα μέτρα των περισσοτέρων πνευματικών προσωπικοτήτων όχι μόνο της Ελλάδας, αλλά και της λοιπής Ευρώπης της εποχής του»[48].

Από το 1782, που αρχίζει τις σπουδές του στο Montpellier και από την οριστική εγκατάστασή του στο Παρίσι (1788), ο Κοραής μυήθηκε στις ιδέες του Διαφωτισμού, χωρίς ωστόσο να τον υιοθετήσει στο σύνολό του. Είναι τα χρόνια που στην Ευρώπη αναζωπυρώνεται και το ενδιαφέρον για τις κλασικές σπουδές και ο Κοραής «συνδέει αναπόσπαστα στη συνείδησή του τα κλασικά γράμματα και την ελευθερία»[49]. Έτσι, προκειμένου να συντελέσει στην ανάκτηση της ελευθερίας του Γένους, αποφάσισε να αφοσιωθεί στα ελληνικά γράμματα και άρχισε το πολύμοχθο συγγραφικό και εκδοτικό έργο της αρχαίας γραμματείας. Παράλληλα εργάστηκε με ζήλο για τον εκσυγχρονισμό της ελληνικής παιδείας, κάνοντας ρηξικέλευθες προτάσεις και υποδείξεις για τη μετάκληση διδασκάλων, την ίδρυση σχολείων, την υιοθέτηση ευρωπαϊκών διδακτικών μεθόδων, τη συγγραφή ή την εισαγωγή κατάλληλων εκπαιδευτικών βιβλίων κ.λπ.

Όπως ήταν επόμενο, τον απασχόλησε, πρώτιστα μάλιστα, και το ζήτημα της ελληνικής γλώσσας[50]. Τη γλώσσα ο Κοραής δεν την είδε απλώς ως κατάλληλο και ενιαίο εκφραστικό όργανο, βάσει του οποίου θα γινόταν η μετάδοση των φώτων και η «μετακένωσις» των επιστημών και των άλλων ευρωπαϊκών πολιτιστικών επιτευγμάτων. Ο Κοραής θεώρησε τη γλώσσα ως εθνική υπόθεση και αυτή η εκτίμηση καθόρισε την όλη στάση του απέναντι σ’ αυτήν:

«[...] ολοκλήρου τινός έθνους ο χαρακτήρ από την γλώσσάν του γνωρίζεται»[51].

Πήρε, κατ’ αυτόν τον τρόπο, εδραία θέση απέναντι στο γλωσσικό ζήτημα, που αποτελούσε τότε πεδίο σφοδρών αντιπαραθέσεων και αντεγκλήσεων μεταξύ των λογίων και τους είχε διχάσει σε δυο αντίθετα και αντιμαχόμενα στρατόπεδα. Ο Κοραής αναζήτησε τη συμβιβαστική «μέση οδό», ανάμεσα στον αρχαϊσμό και το «χυδαϊσμό», δίνοντας στον όρο αυτό την έννοια της σταδιακής φθοράς, που υπέστη η ελληνική γλώσσα μέχρι τα χρόνια εκείνα.

Στις απαρχές των γλωσσικών προβληματισμών του (1788) ο Κοραής φαίνεται να δηλώνει την προτίμησή του στην αρχαία γλώσσα. Δεν παρέβλεπε όμως το γεγονός ότι η επαναφορά της ήταν πρακτικά αδύνατη:

«Επιθυμητόν ήτο βέβαια να κανονίσωμεν την κοινήν ημών διάλεκτον απαραλλάκτως κατά τους κανόνας της ελληνικής, άλλ’ [...] αυτό είναι αδύνατον»[52].

Επιπλέον έκρινε ότι ο επιθυμητός σκοπός του, δηλαδή ο φωτισμός του Γένους και μάλιστα του αμόρφωτου λαού, μπορούσε να επιτευχθεί καλύτερα και ταχύτερα μόνο αν ακολουθηθεί η περίφημη «μέση οδός». Έτσι τη συστήνει ρητά (1804) στο φίλο του Αλέξανδρο Βασιλείου:

«[...] παρακαλώ σε, αν αγαπάς το γένος, να μετριάζης εις τους Ελληνισμούς και να προπατής πάντοτε την μέσην οδόν [...]»[53],

αλλά και σε κάθε ευκαιρία που του προσφερόταν (1812), γράφοντας ή μεταφράζοντας, ο Κοραής παρήγγελλε:

«[...] την μέσην οδόν της γλώσσης πρέπει να πατήσωμεν, διά να μεταδώσωμεν εις τους απαιδεύτους, αν έχωμέν τι καλόν, και να δώσωμεν εις τους σοφούς αφορμήν να μεταδώσωσι καλήτερα. Αλλά την μέσην οδόν εκείνος μόνος είναι καλός να πατήση, όστις εξέτασεν ακριβώς την κατάστασιν της γλώσσης του»[54].

Έγινε κατ’ αυτόν τον τρόπο υποστηρικτής της «κοινής γλώσσης» και άσκησε κριτική εναντίον των αρχαϊστών, που επιχειρούσαν να καθιερώσουν ως επίσημη γλώσσα του Έθνους την αρχαΐζουσα:

«[...] εις ποίαν δεινήν άγνοιαν και πλάνην ευρίσκονται, όσοι διά την ατέλειαν της κοινής γλώσσης προτιμώσι να γράφωσιν Ελληνικά, ήγουν εις γλώσσαν, ήτις έπαυσε προ πολλού να λαλήται, και εις την οποίαν, και όταν ακόμη ελαλείτο, ήσαν τόσον ολίγοι οι γράφοντες καλώς. Αυτοί νομίζουν ότι να γράφη τις Ελληνικά, αρκεί να συντάσση τα ρήματα και τας προθέσεις με τας αυτάς ονοματικάς πτώσεις, με τας οποίας τα εσύντασσαν οι παλαιοί, [...] ουδ’ εσυλλογίσθησαν ποτέ ούτε σκέψιν ουδεμίαν έκαμαν εις το λεκτικόν μέρος της γλώσσης, ήγουν εις την εκλογήν των ονομάτων, και μάλιστα την ευάρμοστον αυτών θέσιν και τάξιν προς άλληλα»[55].

Επισήμανε ακόμα ότι με την απαξίωση της νεότερης, ομιλούμενης γλώσσας η γλωσσική κατάσταση χειροτέρευε, επειδή ούτε και η αρχαία δεν ήταν δυνατόν να γράφεται πια σωστά. Πίστευε, εντούτοις, ότι και η νέα γλώσσα έπρεπε να δεχθεί βελτιώσεις, ώστε να φτάσει σε κάποια τελειότητα:

«Ηύξησε την άγνοιαν ταύτην και της παλαιάς και της νέας γλώσσης, η επικρατήσασα έως τώρα κακή και διεστραμμένη συνήθεια να καταφρονώμεν την νέαν, την οποίαν μόνην είναι δυνατόν να φέρωμεν εις τελειότητα, γράφοντες εις την παλαιάν, την οποίαν, αν και μυριάκις περισσότερον ενοούμεν, δεν είναι τρόπος να γράψωμεν εντελώς, καθώς εγράφετο εις τους ευτυχείς χρόνους της Ελλάδος. Καιρός είναι να ελευθερωθώμεν από ταύτην την πρόληψιν [...]»[56].

Ουσιαστικά δημοκρατικό πνεύμα και συστηματικός μελετητής της εξέλιξης της γλώσσας, ο Κοραής επιθυμούσε στη διαμόρφωση της «κοινής γλώσσης» να μετέχει «το έθνος όλον». Αυτό όμως δεν σήμαινε για τον Κοραή ούτε τυχαίο μετασχηματισμό της γλώσσας, ούτε αδιαφορία γι’ αυτήν. Προϋπέθετε τη διαρκή μέριμνα, επαγρύπνηση και καθοδήγηση του λαού. Ο ίδιος αποδεχόταν ασφαλώς την απαίτηση να γίνονται κατανοητά από το λαό όσα έγραφαν οι «σπουδαίοι», αλλά ταυτόχρονα πρόβαλλε και την ανάγκη εξύψωσης της γλωσσικής παιδείας του λαού, ώστε να μπορεί να προσεγγίζει το επίπεδο των μορφωμένων:

«Όταν λέγω, ότι από την γλώσσαν μετέχει το έθνος όλον με δημοκρατικήν ισότητα, δεν νοώ ότι πρέπει ν’ αφήσωμεν την μόρφωσιν και δημιουργίαν αυτής εις την οχλοκρατικήν φαντασίαν των χυδαίων. [...] Εάν δεν μας πρέπη η τυραννική προσταγή, “Ούτω θέλω να λαλής,” έχομεν εξάπαντος το δίκαιον της αδελφικής συμβουλής, “Ούτω πρέπει να λαλώμεν”. Γράφομεν, ήθελεν ειπείν τις, διά τους αμαθείς, και πρέπει να συγκαταβαίνωμεν εις την κατάληψιν αυτών· αλλά μόνοι οι σπουδαίοι χρεωστούν να συγκαταβαίνωσιν εις τους αμαθείς; μη δεν έχουν κ’ εκείνοι χρέος να συναναβαίνωσιν ολίγον με τους σπουδαίους;»[57].

Βασική θέση στο γλωσσικό σύστημα του Κοραή[58] κατείχε η μητρική γλώσσα των Ελλήνων, εκείνη «την οποίαν εθηλάσαμεν με το γάλα». Αυτήν όφειλαν οι Έλληνες, ασκούμενοι παράλληλα και συνεχώς στη βελτίωση και τη διόρθωσή της, να την αναβαθμίσουν και να την καταστήσουν μέσον έκφρασης ιδεών και επικοινωνίας:

«πρέπει να γυμναζώμεθα εξαιρέτως να καλλύνωμεν και να διορθόνωμεν όσον είναι δυνατόν την γλώσσαν, την οποίαν εθηλάσαμεν με το γάλα, και εις μόνην την οποίαν εσυνειθίσαμεν να εξηγώμεν ό,τι συλλογιζόμεθα· [...] ημείς έχομεν χρείαν μεγάλην να γράφωμεν εις την γλώσσαν, εις την οποίαν και νοούμεν, εάν θέλωμεν και τα νοήματα της ψυχής ημών να κανονίσωμεν και την γλώσσαν ικανήν να τα εκφράζη να καταστήσωμεν»[59].

Βέβαια η γλώσσα του λαού δεν έπρεπε να αφεθεί ακανόνιστη και ασύντακτη με λεξιλόγιο βαρβαρικό και «χυδαϊκό», αλλά έπρεπε να καθαριστεί από τις ξένες λέξεις με την αντικατάστασή τους[60] και να διορθωθεί, με την καθιέρωση γραμματικοσυντακτικών κανόνων και την ενεργοποίηση παλαιότερων ελληνικών ή και αρχαίων λέξεων:

«Διόρθωσιν ονομάζω της γλώσσης, όχι μόνον τον μετασχηματισμόν διαφόρων βαρβαρομόρφων λέξεων και συντάξεων, αλλά και την φυλακήν πολλών άλλων, τας οποίας ως βαρβάρους σπουδάζουν να εξορίσωσιν από την γλώσσαν, όσοι μετά προσοχής δεν ερεύνησαν την φύσιν της γλώσσης»[61].

Στα πλαίσια της τακτικής διόρθωσης της γλώσσας και όσον αφορά το γράψιμο, ο Κοραής συνιστούσε στους λογίους συγγραφείς «προσοχή και μελέτη». Ο «καθαρμός» θα έπρεπε να γίνει σιγά-σιγά και με πολλή προσοχή. Το ίδιο μεθοδικά θα έπρεπε να γίνει και ο εμπλουτισμός της γλώσσας με νέο λεξιλόγιο. Και εκφράζει τη βεβαιότητα πως σε λίγον καιρό λέξεις και φράσεις διατυπωμένες με σωστό τρόπο, θα περνούσαν από τα βιβλία των συγγραφέων, των «νομοθετών της γλώσσης», στο στόμα του λαού:

«Γράφε μετά προσοχής και μελέτης· εκρίζωσον από την γλώσσαν τα ζιζάνια της χυδαιότητος, όχι όμως όλα πάραυτα με την δίκελλαν, αλλά με την χείρα και κατά μικρόν εν οπίσω τού άλλου· σπείρε εις αυτήν τα Ελληνικά σπέρματα, αλλά και αυτά με την χείρα, και όχι με τον σάκκον. Και θέλεις απορήσειν πώς εις ολίγον καιρόν και αι λέξεις και αι φράσεις σου επέρασαν από το βιβλίον εις του λαού τα στόματα. Οι λόγιοι άνδρες του έθνους είναι φυσικά οι νομοθέται της γλώσσης, την οποίαν λαλεί το έθνος· αλλ’ είναι (πάλιν το λέγω) νομοθέται δημοκρατικού πράγματος. Εις αυτούς ανήκει η διόρθωσις της γλώσσης, αλλ’ η γλώσσα είναι κτήμα όλου του έθνους, και κτήμα ιερόν. Όθεν πρέπει να ανακαινίζεται με ευλάβειαν και ησυχίαν, καθώς ανακαινίζονται τα ιερά των θεών, και όχι με την θορυβώδη και τυραννικήν αυθάδειαν, με την οποίαν υψώθη της Βαβέλ ο πύργος»[62].

Ο Κοραής πρόβαλε και υπερασπίστηκε τις γλωσσικές απόψεις του με άκαμπτη σταθερότητα και μαχητικότητα, γεγονός που τον οδήγησε συχνά σε προσωπικές έριδες με γλωσσικά αντιφρονούντες λογίους. Κυριότεροι αντίπαλοί του, απ’ την πλευρά των αρχαϊστών υπήρξαν ο Ηπειρώτης σχολάρχης Νεόφυτος Δούκας (περ. 1760-1845) με τον πνευματικό κύκλο του (Δημήτριος Δάρβαρις, Στέφανος Κομμητάς) και ο Αθηναίος λόγιος Παναγιώτης Κοδρικάς (1762-1827), μαθητής του Λάμπρου Φωτιάδη (1752-1805), μεγάλου διδασκάλου του αρχαϊσμού και σχολάρχη της Αυθεντικής Ακαδημίας του Βουκουρεστίου. Από την πλευρά των δημοτικιστών, αντίπαλοι του Κοραή στάθηκαν, με το έργο και τη διδασκαλία τους, οι Δανιήλ Φιλιππίδης, Γρηγόριος Κωνσταντάς και οι ποιητές Αθανάσιος Χριστόπουλος και Ιωάννης Βηλαράς. Στον κοραϊκό πνευματικό κύκλο συμπεριλαμβάνονταν πολλοί επιφανείς λόγιοι: Άνθιμος Γαζής, Νεόφυτος Βάμβας, Κωνσταντίνος Κούμας, οι αδελφοί Κωνσταντίνος και Στέφανος Οικονόμος, Θεόκλητος Φαρμακίδης, Θεόφιλος Καΐρης, Κωνσταντίνος Κοκκινάκης κ.ά.

Ο Κωνσταντίνος Μ. Κούμας (1777-1836) ανήκει στον πνευματικό κύκλο του Κοραή και υπήρξε από τους πιο ένθερμους και πιστούς οπαδούς του. Εφάρμοσε πιστά τη γλωσσική θεωρία του Κοραή, αλλά και πραγματοποίησε την επιθυμία του για τη «μετακένωση» των επιστημών, με τη συγγραφή και μετάφραση πολλών και αξιόλογων διδακτικών εγχειριδίων.

Ο Κούμας εργάστηκε ως δάσκαλος στα σχολεία της Λάρισας, της Τσαρίτσανης και των Αμπελακίων. Το 1804 πήγε στη Βιέννη, όπου σπούδασε φυσικομαθηματικές επιστήμες και φιλοσοφία, αλλά και συνήψε φιλικούς δεσμούς με εξέχουσες προσωπικότητες της γερμανικής διανόησης. Ταξιδεύοντας συχνά, συνδύασε τον εγκυκλοπαιδισμό των φιλοσόφων του Διαφωτισμού, τη γνώση των επιστημών που επρόκειτο να «μετακενώσει» και την αγάπη για την κλασική παιδεία[63].

Το 1809 κλήθηκε από προοδευτικούς εμπόρους της Σμύρνης κι ανέλαβε ως σχολάρχης τη διεύθυνση του εκεί νεοσύστατου Φιλολογικού Γυμνασίου (με τη βοήθεια και του Κωνσταντίνου Οικονόμου), που εκπροσωπούσε το εκπαιδευτικό πνεύμα του Διαφωτισμού και για το λόγο αυτόν βρισκόταν σε διαρκή αντίθεση με τη συντηρητική Ευαγγελική Σχολή. Εκεί ο Κούμας έμεινε ώς το 1813, πραγματοποιώντας υποδειγματικές διδασκαλίες και εφοδιάζοντας το σχολείο με όλα τα όργανα φυσικής και χημείας που χρησιμοποιούσαν τα σχολεία της Ευρώπης. Δίδαξε επίσης στη Μεγάλη του Γένους Σχολή στην Κωνσταντινούπολη και στη Γερμανία.

Στις γλωσσικές θέσεις του είναι φανερή η επίδραση του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού και ο ασπασμός της θεωρίας του Κοραή για τον καθαρμό και τη διόρθωση της γλώσσας:

«Το κυριώτατον, το αναγκαιότατον, το ουσιωδέστατον μέρος της ανθρωπίνης φύσεως, χωρίς του οποίου δεν ηθέλαμεν έχειν καμμίαν από τ’ άλογα ζώα διαφοράν, ουδ’ ήθελαν φανήν όλα ταύτα τα εξαίσια έργα του ανθρώπου, τα οποία του επιβεβαιόνουσι δικαίως την υπέρ όλην την αισθητήν κτίσιν υπεροχήν, είναι η Γλώσσα· διά τούτο αποφασίσαντες η νέα Ελλάς να εξετάσωμεν κατ’ ολίγον την μερικωτέραν ημών γλώσσαν, την συγγένειαν αυτής προς την παλαιάν, και την κάθαρσιν και διόρθωσιν της ομιλουμένης, είναι αναγκαίον να ερευνήσωμεν και την καθολικωτέραν, από την οποίαν εκπηγάζει πάσα μερική παντός της γης έθνους γλώσσα»[64].

Στο βιβλίο του Σύνοψις Φυσικής, που τύπωσε στη Βιέννη το 1812, εκτίθενται επίσης πολύ ενδιαφέρουσες απόψεις για την κοινή ομιλούμενη γλώσσα. Κάθε επιστήμη, υποστήριζε ο Κούμας, για να γίνει κατανοητή και να διαδοθεί σε όσους «φιλομαθείς» την επιθυμούν, έπρεπε απαραιτήτως να γράφεται «εις γλώσσαν την οποίαν λαλεί και καταλαμβάνει το έθνος όλον». Υποστήριζε ακόμα ότι «έθνος δεν εμπορεί να ονομασθή, όταν δεν έχη γλώσσαν καταλαμβανομένην απ’ όλα του έθνους τα πρόσωπα».

Ας προσέξουμε, στις θέσεις που διατυπώνει ο Κούμας, ότι τη μορφή της γλώσσας πρέπει να την κανονίζουν οι «πεπαιδευμένοι και σοφοί άνδρες» («νομοθέτας της γλώσσης» ονόμαζε τους ίδιους ο Κοραής) και φυσικά την επισήμανση της ανάγκης για καθαρμό, διόρθωση και αναβάθμιση της ομιλούμενης γλώσσας, απόψεις που ταυτίζονται απόλυτα με εκείνες που διατύπωσε λίγο νωρίτερα ο Κοραής:

«Διά να γείνη δε το καλόν κοινότερον, και να μεταδοθή αληθώς η μάθησις των Φυσικών ακροαμάτων και εις τους, όσοι παρά τους μαθητάς, τα επιθυμούσι φιλομαθείς, ως προείπα, ανάγκη ήτο να γραφή εις γλώσσαν, την οποίαν λαλεί και καταλαμβάνει το έθνος όλον. Τοιαύτην δε εννοώ, της οποίας την μεν ύλην δίδουσιν αυτά τα στόματα του λαλούντος έθνους, το δε είδος και την μορφήν καταρτίζει και τελειοποιεί των πεπαιδευμένων και σοφών ανδρών ο όμιλος με την στάθμην της ορθής κρίσεως, και τους κανόνας της παλαιάς ημών γλώσσης, εξορίζων μεν παν βάρβαρον και αλλοεθνές, αντ’ αυτών δε εισάγων τα οικεία και συγγενικά, θεραπεύων δε και διορθόνων τα καταπληγωμένα και διεστραμμένα. Τοιαύτη γλώσσα, όταν εκφράζη πράγματα γνωστά, καταλαμβάνεται από πάσαν τάξιν ακροατών, και ενταυτώ ευφραίνει και την τάξιν των ελλογιμωτέρων»[65].

Συμπεράσματα

1. Η μακρά παράδοση της αντίθεσης ανάμεσα στη γραπτή αττικίζουσα και την κοινή ομιλουμένη, που σημειώθηκε ήδη και στο απώτερο παρελθόν, επανεμφανίστηκε ως γλωσσική διαμάχη μεταξύ των αρχαϊστών και των οπαδών της κοινής γλώσσας στα μέσα του 18ου αιώνα και συνέπεσε με την περίοδο του Νεοελληνικού Διαφωτισμού και της τάσης των λογίων να εργασθούν για την παιδεία τού, κατά το πλείστον, αγράμματου λαού.

2. Το γλωσσικό ζήτημα αποτέλεσε και ιδεολογικό πεδίο, στο οποίο έλαβαν χώρα σοβαρές αντιπαραθέσεις ιδεών και συμπεριφορών σε μια κρίσιμη φάση έναρξης της ανάπτυξης και διαμόρφωσης της νεοελληνικής κοινωνίας.

3. Η συνύπαρξη και συλλειτουργία της ελληνικής γραμματείας και ιερών κειμένων (στην εκκλησιαστική πράξη) για πολλούς αιώνες, καθόρισε και την εκπαιδευτική και σχολική ύλη. Την ιδιότυπη αυτή εκπαιδευτική ύλη (θύραθεν και χριστιανική) και η Εκκλησία[66] περιέβαλε με το κύρος της, γιατί ικανοποιούσε τις αρχές και τις ανάγκες της, ενώ επαρκούσε αυτή και για τις στοιχειώδεις εκπαιδευτικές απαιτήσεις της εποχής εκείνης.

4. Από την άλλη μεριά κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας το χάσμα μεταξύ της γραπτής και της προφορικής γλώσσας έγινε μεγαλύτερο. Σ’ αυτό συνέβαλε η αναπόφευκτη απαιδευσία του μεγαλύτερου μέρους του λαού. Εξάλλου είχε παρεισφρήσει στο λεξιλόγιο των Ελλήνων μεγάλος αριθμός ξένων λέξεων (τούρκικων κ.ά.) και η γλώσσα με τον καιρό, σύμφωνα με τη μάλλον υπερβολική κρίση ορισμένων, «βαρβαρώθηκε». Εντούτοις πολλοί λόγιοι εξακολουθούσαν να γράφουν τα βιβλία τους στην αρχαία γλώσσα, ακατάληπτη από τον αμόρφωτο λαό, και παράλληλα να κηρύσσουν (οι άνθρωποι της Εκκλησίας) σε απλούστερη γλώσσα.

5. Με το χρόνο οι δύο κύριες – και διαμετρικά αντίθετες – γλωσσικές παρατάξεις θα γίνουν τρεις. Στην πρώτη ανήκαν οι λόγιοι που υποστήριζαν την επιστροφή στην αρχαία αττική διάλεκτο, ως μόνη ικανή να εκφράζει και τα πιο υψηλά συναισθήματα και νοήματα και ως μέσον επανόδου της υπόδουλης Ελλάδας στο αρχαίο κλασικό μεγαλείο.

Η αντίθετη παράταξη περιελάμβανε τους λόγιους που θεωρούσαν την αρχαία ελληνική γλώσσα ως νεκρή πλέον, και την προσπάθεια μιας τέτοιας επανασύνδεσης με την αρχαία Ελλάδα ολότελα ουτοπική. Ορισμένοι μάλιστα υποστήριζαν σχεδόν ριζοσπαστικές λύσεις ως προς τη διδασκαλία της λαϊκής γλώσσας.

Μεταξύ των δύο αυτών τάσεων δημιουργήθηκε μια τρίτη, που συνιστούσε την αποφυγή των γλωσσικών ακροτήτων και τον συγκερασμό της αρχαίας και της κοινής (δημοτικής) γλώσσας, με την τήρηση μιας προσεκτικής και συμβιβαστικής γλωσσικής πολιτικής, που ο Κοραής ονόμασε «μέση οδό».

6. Αναμφίβολα όλοι αυτοί οι λόγιοι της εποχής της Τουρκοκρατίας επιδίωκαν το φωτισμό του Γένους και την καλλιέργεια της εθνικής συνείδησής του. Αρκετοί μάλιστα επιθυμούσαν με το φωτισμό να προετοιμαστεί το Γένος για την αποτίναξη του τούρκικου ζυγού. Διέφεραν πάντως ως προς το βαθμό ιστορικού ρεαλισμού που είχαν.

7. Μερικές φορές οι γλωσσικές διαφοροποιήσεις σήμαιναν και κοινωνικές και ταξικές διαφορές[67]. Η διαφορά αυτή τονίζεται π.χ. στην επισήμανση της γλωσσικής διαφοροποίησης των «σπουδαίων και ευγενών» και της Εκκλησίας αφενός, και των «χυδαίων» αφετέρου, από τον Παναγιώτη Κοδρικά. Ωστόσο αυτό δεν ίσχυε πάντοτε: οι Πατριάρχες Μελέτιος Πηγάς, Κύριλλος Λούκαρις, Παρθένιος, Ιερεμίας Γ΄ και πλήθος κληρικών, με γνωστότερο τον Ηλία Μηνιάτη, ήταν οπαδοί της λαϊκής γλώσσας. Αφετέρου ένας από τους σημαντικότερους οπαδούς του δημοτικισμού, ο Δημήτριος Καταρτζής, ήταν Φαναριώτης. Ακόμη ο γεωκτήμονας της Θεσσαλίας Δανιήλ Φιλιππίδης και ο κόμης Διονύσιος Σολωμός ήταν εχθροί της αρχαίας και της καθαρεύουσας.

8. Είναι δυνατό να υποστηριχθεί, ότι η πλέον ρεαλιστική άποψη αποδείχθηκε πως ήταν αυτή του Κοραή. Το γλωσσικό αίσθημα και ο προσανατολισμός του Κοραή ήταν σωστά, καθώς και το ενδιαφέρον του να στηριχθεί και να μελετήσει τη νέα γλώσσα, που την έβλεπε, επίσης σωστά, ως την τελευταία φάση μίας και της αυτής γλώσσας, από την αρχαιότητα ώς τα νεότερα χρόνια και ώς την εποχή του.

Το γλωσσικό σύστημα του Κοραή[68] είχε πολλά πλεονεκτήματα, καθώς μπορούσε να πλουτίζει και να βελτιώνεται συνέχεια, είτε αντλώντας λεξιλόγιο από την αρχαία ελληνική γλώσσα, είτε διαμορφώνοντας νέο λεξιλόγιο που προερχόταν από την κοινή (δημοτική) επάνω στη βάση της αρχαίας, είτε ενσωμάτωνε νέες λέξεις ευρείας χρήσεως στο καθημερινό και το επιστημονικό λεξιλόγιο, πετυχαίνοντας μ’ αυτό τον τρόπο και την εκλαΐκευση των επιστημών.

Είναι βέβαια γεγονός, ότι με το θάνατο του Κοραή η περίφημη «μέση οδός» επίλυσης του γλωσσικού ζητήματος εγκαταλείπεται. Αρκετοί οπαδοί του Κοραή ρέπουν πλέον προς τον αρχαϊσμό. Τουλάχιστον ώς τα μέσα του 19ου αιώνα η καθαρεύουσα του νεοσύστατου ελληνικού κράτους θα εξαρχαΐζεται όλο και περισσότερο[69].

9. Άλλωστε και η κοινή (δημοτική) γλώσσα της εποχής δεν αποτελούσε ενιαίο και ομοιόμορφο εκφραστικό όργανο ή τουλάχιστον αντιληπτό απ’ όλο το λαό, αφού στα γραπτά ή και τις προτάσεις των λογίων της παράταξης αυτής (π.χ. στο έργο του Δημητρίου Καταρτζή-Φωτιάδη, του Αθανασίου Ψαλίδα, του Ιωάννη Βηλαρά) διακρίνονταν τοπικοί ή γεωγραφικοί ιδιωματισμοί και διάλεκτοι, οι οποίοι όχι απλώς δυσχέραιναν την κατανόηση των γραφομένων τους από το σύνολο του λαού, αλλά και συχνά δεν ήταν καθόλου κατανοητοί σε άλλες απομακρυσμένες περιοχές.

10. Πρέπει τέλος να σημειωθεί, ότι και ειδικότερα όσον αφορά τη λογοτεχνία, και η καθαρεύουσα, όπως αποδείχθηκε στους μετά την απελευθέρωση χρόνους, δεν ήταν τόσο ψυχρή και απρόσφορη για μεγάλα έργα, όπως υποστήριζαν οι δημοτικιστές, αφού σ’ αυτήν έγραψαν, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, τα σπουδαία έργα τους ο Ανδρέας Κάλβος, ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, ο Εμμανουήλ Ροΐδης, ο Γεώργιος Βιζυηνός, ο Μιχαήλ Μητσάκης, ο Κ.Π. Καβάφης κ.ά.[70]

---

[1] Κ.Θ. Δημαράς, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, πέμπτη έκδοση, εκδ. Ερμής, Αθήνα 1989, σ. 16.

[2] Αντώνης Λιάκος, «Εξ ελληνικής εις την ημών κοινήν γλώσσαν», στον τόμο που εξέδωσε το «Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας» με τίτλο Ιστορία της ελληνικής γλώσσας, Από τις αρχές έως την ύστερη αρχαιότητα, Επιστημονική επιμέλεια Α.-Φ. Χριστίδης, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών, Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη, Θεσσαλονίκη 2001, σ. 963.

[3] Βλ. και α) Ρωξάνη Δ. Αργυροπούλου, «Γλωσσολογικά του Νεοελληνικού Διαφωτισμού», Αφιέρωμα στον Ευάγγελο Παπανούτσο, Με την επιμέλεια Επιτροπής, τόμος Α΄, Αθήνα 1980, σσ. 399-412 και β) Robert Browning, «Η ανάπτυξη της εθνικής γλώσσας», Η μεσαιωνική και νέα ελληνική γλώσσα, μετάφρ. Μαρία Ν. Κονομή, εκδ. Δ.N. Παπαδήμα, Αθήνα 1995, σσ. 133-156.

[4] Κ.Θ. Δημαρά, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, όγδοη έκδοση, εκδ. Ίκαρος, Αθήνα 1987, σ. 204.

[5] Βλ. σχετικά α) Δημήτριος Βερναρδάκης, Ψευδαττικισμού Έλεγχος, ήτοι Κ.Σ. Κόντου Γλωσσικών Παρατηρήσεων αναφερομένων εις την νέαν Ελληνικήν γλώσσαν ανασκευή, εν Τεργέστη 1884, σ. 445 και β) Α.Ε. Μέγα, Ιστορία του γλωσσικού ζητήματος, Μέρος Β΄ Αιώνες γλωσσικών συζητήσεων (1750-1926), εκδ. Ι.Δ. Κολλάρος, εν Αθήναις 1927, σσ. 6-7.

[6] Κ.Ν. Σάθα, Νεοελληνικής Φιλολογίας Παράρτημα, Ιστορία του ζητήματος της νεοελληνικής γλώσσης, εν Αθήναις 1870 (και φωτοανατύπωση: εκδ. Ι. Χιωτέλλη, Αθήναι 1969), σσ. 11-15, 64-74 κ.α.

[7] Ευγένιος Βούλγαρις, «Λογικής Προδιατριβή», Η Λογική, εκ παλαιών τε και νεωτέρων συνερανισθείσα, εν Λειψία της Σαξονίας 1766, σ. 49.

[8] Βαγγέλης Σκουβαράς, Κεφάλαια από την ιστορία των νεοελληνικών γραμμάτων, Αθήνα 1978, σ. 37. Βλ. και την ενδιαφέρουσα διδακτορική διατριβή του Νεόφυτου Χαριλάου, Ο Νεόφυτος Δούκας και η συμβολή του στο Νεοελληνικό Διαφωτισμό, εκδ. Κυβέλη, Αθήνα 2002.

[9] Η κατ’ επιτομήν Γραμματική Τερψιθέα, υπό Νεοφύτου Δούκα, έκδοσις τετάρτη, επιδιορθωμένη, εν Βιέννη 1812. Αποσπάσματα στο: Α.Ε. Μέγα, Ιστορία του γλωσσικού ζητήματος, ό.π., σσ. 182-183.

[10] Λόγοι των Αττικών Ρητόρων εν οις προσετέθησαν και η ερμηνεία του Ουλπιανού εις Δημοσθένην, και Αρποκρατίωνος το Λεξικόν, Επεξεργασθέντες δε και εκδοθέντες υπό Νεοφύτου Δούκα εις τόμους δέκα, Βιέννη 1812. Το απόσπασμα προέρχεται από τον πρώτο τόμο και αναδημοσιεύεται στο: Α.Ε. Μέγα, Ιστορία του γλωσσικού ζητήματος, ό.π., σσ. 190-191.

[11] Κ.Ν. Σάθα, Νεοελληνικής Φιλολογίας Παράρτημα, Ιστορία του ζητήματος της νεοελληνικής γλώσσης, ό.π., σ. 275.

[12] Α.Ε. Μέγα, Ιστορία του γλωσσικού ζητήματος, ό.π., σ. 177.

[13] Παναγιωτάκη Καγκελλαρίου Κοδρικά, Μελέτη της κοινής ελληνικής διαλέκτου, Εισαγωγή και επιμέλεια Άλκης Αγγέλου, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1998, σσ. 247-248.

[14] Ό.π., σ. 275.

[15] Είναι φανερό ότι εδώ ο Κοδρικάς αντλεί επίτηδες γλωσσικά επιχειρήματα από τα άφθονα σκωπτικά παραδείγματα της δήθεν εφαρμογής της γλωσσικής θεωρίας του Κοραή, που κατασκεύασε ο Ιακωβάκης Ρίζος Νερουλός στην τρίπρακτη κωμωδία «Κορακιστικά ή διόρθωσις της ρωμαϊκής γλώσσας» (1812). Βλ. τώρα Βηλαράς, Ψαλίδας, Χριστόπουλος κ.ά., Η δημοτικιστική αντίθεση στην κοραϊκή «μέση οδό», Εισαγωγή-επιμέλεια Εμμ. Ι. Μοσχονάς, εκδ. Οδυσσέας, Αθήνα 1981, σ. 16 κ.α. Για το έργο αυτό βλ. Θόδωρος Γραμματάς, «Δυο αντικοραϊκά κείμενα: Τα “Κορακιστικά” του Ιακ. Ρίζου Νερουλού και το “Όνειρο” του Αθ. Χριστόπουλου», Γλώσσα και ιδεολογία στο Νεοελληνικό Διαφωτισμό, Δοκίμια, εκδ. Κουλτούρα, Αθήνα 1991, σσ. 41-59.

[16] Ό.π., «Προλεγόμενα», σ. οε΄.

[17] Δημήτριος Καταρτζής, «Σχέδιο ότ’ η ρωμαίκια γλώσσα...», Δοκίμια, Επιμέλεια Κ.Θ. Δημαράς, Νέα Ελληνική Βιβιλιοθήκη, ΣΠ 28, εκδ. Ερμής, Αθήνα 1974, σ. 9.

[18] Εννοείται: πρέπει.

[19] Δημήτριος Καταρτζής, «Η θεωρία της αγωγής των παιδιών...», Δοκίμια, ό.π., σσ. 24-25.

[20] Δημήτριος Καταρτζής, «Δύο πρόλογοι (1784,1796)», Τα Ευρισκόμενα, Εκδότης Κ.Θ. Δημαράς, Φιλολογική Βιβλιοθήκη - 9, εκδ. Ερμής, Αθήνα 1999, σ. 322.

[21] Λίνος Πολίτης, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, τέταρτη έκδοση, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1985, σ. 96.

[22] Αποτελείται από τέσσερα επιμέρους έργα: α) μια επαναστατική προκήρυξη, β) Τα δίκαια του ανθρώπου (35 άρθρα), γ) το Σύνταγμα (124 άρθρα) και δ) τον πατριωτικό και δημοφιλή «Θούριο». Βλ. τώρα: Βουλή των Ελλήνων, Ρήγα Βελεστινλή, Άπαντα τα Σωζόμενα, πέμπτος τόμος, Νέα Πολιτική Διοίκησις των κατοίκων της Ρούμελης της Μικράς Ασίας, των Μεσογείων Νήσων και της Βλαχομπογδανίας, Εισαγωγή - Επιμέλεια - Σχόλια Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης, Αθήνα 2000.

[23] Εννοεί την αρχαΐζουσα ελληνική γλώσσα της εποχής του.

[24] Βουλή των Ελλήνων, Ρήγα Βελεστινλή, Άπαντα τα σωζόμενα, δεύτερος τόμος, Φυσικής Απάνθισμα Διά τους Αγχίνους και Φιλομαθείς Έλληνας, Εισαγωγή - Επιμέλεια - Σχόλια Κώστας Θ. Πέτσιος, Αθήνα 2002, σσ. 37-38.

[25] Βουλή των Ελλήνων, Ρήγα Βελεστινλή, Άπαντα τα Σωζόμενα, πέμπτος τόμος, Νέα Πολιτική Διοίκησις των κατοίκων της Ρούμελης της Μικράς Ασίας, των Μεσογείων Νήσων και της Βλαχομπογδανίας, ό.π., σ. 56.

[26] Βλ. την αξιολόγηση του έργου από την Αικατερίνη Κουμαριανού, στο: Δανιήλ Φιλιππίδης - Γρηγόριος Κωνσταντάς, Γεωγραφία Νεωτερική, Επιμέλεια Αικατερίνη Κουμαριανού, Νέα Ελληνική Βιβλιοθήκη, ΣΠ 45, εκδ. Ερμής, Αθήνα 1988, σσ. 9-12.

[27] Ο Βαγγέλης Σκουβαράς υποστήριξε ότι, κατά το μεγαλύτερο και βασικότερο ποσοστό του, το έργο αυτό ανήκει στον Δανιήλ Φιλιππίδη. Βλ. σχετικά Βαγγέλης Σκουβαράς, Κεφάλαια από την ιστορία των νεοελληνικών γραμμάτων, ό.π., σ. 12.

[28] Κ.Θ. Δημαρά, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, όγδοη έκδοση, εκδ. Ίκαρος, Αθήνα 1987, σ. 152.

[29] Λίνου Πολίτη, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, τέταρτη έκδοση, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1985, σ. 97.

Ειδικότερα για το φιλοσοφικό στοχασμό του Δανιήλ Φιλιππίδη βλ. Γρηγόρης Καραφύλλης, Η φιλοσοφική προβληματική του Δημητρίου - Δανιήλ Φιλιππίδη, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1993.

[30] Δανιήλ Φιλιππίδης - Γρηγόριος Κωνσταντάς, Γεωγραφία Νεωτερική, ό.π., σσ. 146-147.

[31] Ό.π., σ. 114.

[32] Από επιστολή του Αθανασίου Ψαλίδα προς τον Νεόφυτο Δούκα, 6 Οκτωβρίου 1815. Στο: Ιωάννου Οικονόμου Λαρισαίου, Επιστολαί διαφόρων Ελλήνων λογίων, ανωτάτων κληρικών, Τούρκων διοικητών, εμπόρων και εσναφίων (1759-1824), Μεταγραφή-παρακολούθηση-πρόλογος Γιάνης Α. Αντωνιάδης, Φιλολογική παρουσίαση Μ.Μ. Παπαϊωάννου, Αθήνα 1964, σ. 254. Αναδημοσίευση: Βηλαράς, Ψαλίδας, Χριστόπουλος κ.ά., Η δημοτικιστική αντίθεση στην κοραϊκή «μέση οδό», ό.π., σ. 107.

[33] Ιωάννης Βηλαράς, Η Ρομεηκη γλοσα, στο : Βηλαράς, Ψαλίδας, Χριστόπουλος κ.ά., Η δημοτικιστική αντίθεση..., ό.π., σσ. 128-130.

[34] Ιωάννης Βηλαράς, «Ο Λογιώτατος ταξιδιώτης», στο: Βηλαράς, Ψαλίδας, Χριστόπουλος κ.ά., Η δημοτιστική αντίθεση..., ό.π., σσ. 140-142.

[35] Ό.π., σ. 143.

[36] Ιωάννης Βηλαράς, «Ο Λογιώτατος ή ο Κολοκυθούλης», στο: Βηλαράς, Ψαλίδας, Χριστόπουλος κ.ά., Η δημοτιστική αντίθεση..., ό.π., σσ. 144-145.

[37] Βλ. σχετικά Νικολάου Αργ. Βοσταντζή, Παιδαγωγικαί ιδέαι Ιωσήπου του Μοισιόδακος, εν Αθήναις 1941.

[38] Εμμανουήλ Κριαράς, «Η “Παιδαγωγία” του Μοισιόδακος και η σχέση της με το παιδαγωγικό σύγγραμμα του Locke», Byzantinisch-Neugriechische Jahrbücher, τόμος XVII (1939-1943), Αθήναι 1944, σσ. 135-153 (=Γλωσσοφιλολογικά, Ύστερο Βυζάντιο – Νέος Ελληνισμός, Θεσσαλονίκη 2000, σσ. 8-27.

[39] Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης, Ιώσηπος Μοισιόδαξ, Οι συντεταγμένες της βαλκανικής σκέψης τον 18ο αιώνα, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1985.

[40] Α.Ε. Μέγα, Ιστορία του γλωσσικού ζητήματος, ό.π., σ. 13-14.

[41] Ιώσηπος Μοισιόδαξ, Πραγματεία περί Παίδων Αγωγής ή Παιδαγωγία, Επιμέλεια, εισαγωγή και σημειώσεις Γρηγόρης Καραφύλλης, εκδ. Ινστιτούτο Βιβλίου και Ανάγνωσης, Κοζάνη 1998, σ. 5.

[42] Ιώσηπος Μοισιόδαξ, Απολογία, Επιμέλεια Άλκης Αγγέλου, Νέα Ελληνική Βιβλιοθήκη, ΣΠ 35, εκδ. Ερμής, Αθήνα 1992.

[43] Θεωρία της Γεωγραφίας, συντεθείσα υπό Ιωσήπου Μοισιόδακος, εν τη Ουιέννη της Αουστρίας 1781, σ. Χ.

[44] Βλ. σχετικά Ζωή Μουρούτη-Γκενάκου, Ο Νικηφόρος Θεοτόκης (1731-1800) και η συμβολή αυτού εις την Παιδείαν του Γένους, Διατριβή επί διδακτορία, Βιβλιοθήκη Σοφίας Ν. Σαριπόλου, Εθνικόν και Καποδιστριακόν Πανεπιστήμιον Αθηνών, Φιλοσοφική Σχολή, Αθήνα 1979.

[45] Λόγοι εις την Αγίαν και Μεγάλην Τεσσαρακοστήν, μετά και τινων πανηγυρικών, επιφωνηματικών και επιταφίων, συντεθέντες μεν, και εκφωνηθέντες παρά Νικηφόρου Ιερομονάχου Θεοτόκη, του Κερκυραίου ... εν Λειψία της Σαξονίας 1766. Απόσπασμα στο: Βασιλείου Τατάκη (επιμ.), Σκούφος, Μηνιάτης, Βούλγαρις, Θεοτόκης, Βασική Βιβλιοθήκη 8, εκδ. Αετός Α.Ε., Αθήναι 1953, σσ. 252-253.

[46] Λόγοι εις την Αγίαν και Μεγάλην Τεσσαρακοστήν..., στο: Βασιλείου Τατάκη (επιμ.), Σκούφος, Μηνιάτης, Βούλγαρις, Θεοτόκης, ό.π., σ. 279.

[47] Κυριακοδρόμιον ήτοι Ερμηνεία και μετ’ αυτήν ηθική ομιλία εις το κατά πάσαν Κυριακήν εν ταις Αγίας των Ορθοδόξων Εκκλησίαις αναγινωσκόμενον Ευαγγέλιον, συνταχθέν υπό του Πανιερωτάτου Αρχιεπισκόπου Νικηφόρου του πρώην Αστραχανίου και Σταυρουπόλεως ... τόμος Α΄, εν Μόσχα 1796, Πρόλογος.

[48] Γεώργιος Μπαμπινιώτης, «Αδαμάντιος Κοραής, Ο μεγάλος στοχαστής της ελληνικής γλώσσας», Ελληνική γλώσσα, Παρελθόν-παρόν-μέλλον, εκδ. Gutenberg, Αθήνα 1994, σ. 42.

[49] Κ.Θ. Δημαράς, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, ό.π., σ. 335.

[50] Για τις γλωσσικές θέσεις του χαρακτηριστική είναι μια σημαντική επιστολή προς τον φίλο του Αλέξανδρο Βασιλείου, την οποία προτάσσει ως πρόλογο της έκδοσης των Αιθιοπικών του Ηλιοδώρου (Παρίσι 1804), και οι Αυτοσχέδιοι στοχασμοί περί της ελληνικής παιδείας και γλώσσης (Προλεγόμενα στην έκδοση των Βίων Παραλλήλων του Πλουτάρχου, Παρίσι 1809-1814).

[51] Αδαμάντιος Κοραής, Προλεγόμενα στην έκδοση του 1804 των Αιθιοπικών του Ηλιοδώρου (Επιστολή προς τον Αλέξανδρο Βασιλείου), τώρα στον τόμο Αδαμάντιου Κοραή, Προλεγόμενα στους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς, Και η αυτοβιογραφία του, Πρόλογος Κ.Θ. Δημαρά, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1986, σ. 52.

[52] Αδαμάντιος Κοραής, Επιστολή προς τον Δημήτριο Λώτο, 15 Ιανουαρίου 1788, Αλληλογραφία, τόμ. Α΄ (1774-1798), εκδ. Όμιλος Μελέτης του Ελληνικού Διαφωτισμού, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 1964, σ. 94. Βλ. και του ίδιου Προλεγόμενα…, ό.π., σσ. 42 και 502.

[53] Αδαμάντιος Κοραής, Επιστολή προς τον Αλέξανδρο Βασιλείου, 9 Οκτωβρίου 1804, Αλληλογραφία, τόμος Β΄ (1799-1809), εκδ. Ο.Μ.Ε.Δ., Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 1966, σ. 201.

[54] Αδαμάντιος Κοραής, Προλεγόμενα ..., ό.π., σ. 498. Βλ. και του ίδιου Επιστολή προς τον Αλέξανδρο Βασιλείου, 27 Νοεμβρίου 1803, Αλληλογραφία, τόμ. Β΄ (1799-1809), ό.π., σ. 116.

[55] Αδαμάντιος Κοραής, Προλεγόμενα ..., ό.π., σ. 239.

[56] Αδαμάντιος Κοραής, Προλεγόμενα ..., ό.π., σσ. 39-40.

[57] Αδαμάντιος Κοραής, Προλεγόμενα ..., ό.π., σσ. 50-51.

[58] Βλ. σχετικά Κωνσταντίνος Δ. Μαλαφάντης, «Απόψεις του Αδαμάντιου Κοραή για τη διδασκαλία της γλώσσας», Η Παιδαγωγική του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, εκδ. Πορεία, Αθήνα 2001, σσ. 45-63.

[59] Αδαμάντιος Κοραής, Προλεγόμενα ..., ό.π., σ. 41.

[60] Αδαμάντιος Κοραής, Προλεγόμενα ..., ό.π., σσ. 136-137 και 499-500.

[61] Αδαμάντιος Κοραής, Προλεγόμενα …, ό.π., σ. 36.

[62] Αδαμάντιος Κοραής, Προλεγόμενα ..., ό.π., σσ. 51-52.

[63] Για τις φιλοσοφικές επιδράσεις που δέχτηκε ο Κούμας, καθώς και για το έργο του βλ. α) Αθανασία Γλυκοφρύδη-Λεοντσίνη, «Η αισθητική θεωρία του Κ.Μ. Κούμα», Νεοελληνική Φιλοσοφία, Πρόσωπα και Θέματα, εκδ. Αφοί Τολίδη, Αθήνα 1993, σσ. 79-120 και β) Φωτεινή Τσιρίκογλου-Λαγούδα, Ο Θεσσαλός λόγιος-παιδαγωγός του Νεοελληνικού Διαφωτισμού Κωνσταντίνος Μ. Κούμας, Η ζωή - το έργο του - οι ιδέες του, εκδ. Αδελφών Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1997.

[64] Κωνσταντίνου Μ. Κούμα, Επιστολή προς Φραγκίσκον Κ. Μαύρον (Σύνταγμα Φιλοσοφίας, τ. A΄, Βιέννη 1818, σσ. γ΄-ξβ΄), Προλεγόμενα, ερμηνευτικό υπόμνημα και ευρετήρια Νίκου Ψημμένου, εκδ. Διονυσίου Ν. Καραβία, Αθήνα 1980, σ. μ΄.

[65] Σύνοψις Φυσικής, εις χρήσιν των πρωτοπείρων μαθητών του Φιλολογικού της Σμύρνης Γυμνασίου, υπό Κωνσταντίνου Μ. Κούμα, εν Βιέννη της Αυστρίας, τυπογρ. Ι.Β. Σβεκίου, 1812, σσ. ε΄-στ΄, κ΄ και κβ΄.

[66] Για τη συμμετοχή ή την υποκίνηση εχθρικών ενεργειών της Εκκλησίας και του Οικουμενικού Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως εναντίον των εκπροσώπων και των οπαδών του κινήματος του Διαφωτισμού, αλλά και εκπαιδευτικών ιδρυμάτων («Φιλολογικόν Γυμνάσιον» Σμύρνης) βλ. α) Φίλιππος Ηλιού, Κοινωνικοί Αγώνες και Διαφωτισμός, Η περίπτωση της Σμύρνης (1819), δεύτερη έκδοση, συμπληρωμένη, Εταιρεία Μελέτης Νέου Ελληνισμού-Μνήμων, Αθήνα 1986 και β) του ίδιου, Τύφλωσον Κύριε τον λαόν σου, εκδ. Πορεία, Αθήνα 1988.

[67] Πβ. Γιάννη Κορδάτου, Δημοτικισμός και Λογιωτατισμός, δεύτερη έκδοση, εκδ. Μπουκουμάνη, Αθήναι 1974, σσ. 40-41, 56-57 κ.α.

[68] Περισσότερες παρατηρήσεις για το γραμματικό σύστημα του Κοραή βλ. Μανόλης Τριανταφυλλίδης, Άπαντα, τόμος τρίτος, ανατύπωση με διορθώσεις, εκδ. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη), Θεσσαλονίκη 1981, σσ. 452-455.

[69] Αποκαλυπτικό π.χ. για την προσπάθεια του εξαρχαϊσμού της σχολικής γλώσσας, ακόμα και στο δημοτικό σχολείο, είναι το Β.Δ. της 23ης Ιουλίου 1856 (Υπουργός επί των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως ήταν ο Χ. Χριστόπουλος) «Περί τινων τροποποιήσεων επί του Οδηγού της Αλληλοδιδακτικής Μεθόδου», το οποίο όριζε ότι «[...] Γραμματική της ελληνικής γλώσσης διά τα δημοτικά σχολεία ορίζεται η της αρχαίας και μόνη [...]». Βλ. σχετικά Αλέξης Δημαράς (επιμ.), Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε (Τεκμήρια ιστορίας), τόμος δεύτερος 1895-1967, β΄ ανατύπωση, Νέα Ελληνική Βιβλιοθήκη, ΣΠ 26, εκδ. Ερμής, Αθήνα 1986, σ. 136.

[70] Για την εξέλιξη του γλωσσικού ζητήματος στον 20ό αιώνα, όπως εμφανίστηκε στη νεοελληνική λογοτεχνία βλ. και το άρθρο μου «Η γλωσσική παρέμβαση του Γρηγορίου Ξενόπουλου στην (παιδική) λογοτεχνία», Διαδρομές, τεύχ. 40 (1995), σσ. 273-279 (=Θέματα Παιδικής Λογοτεχνίας, εκδ. Πορεία, Αθήνα 2001, σσ. 103-116) .