"Οι
τρεις φίλοι" Αναγνωστικό Β΄
Δημοτικού
─Η
πορεία από την εισαγωγή του στα σχολεία μέχρι την "καταδίκη" του από
την "Επιτροπεία"─
Του Ηλία Χρ. Δήμου
Δάσκαλου - Υπ. Διδάκτορα
του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων
Η περίοδος 1917-1920 αποτελεί ιδιαίτερο σημείο αναφοράς στην
ιστορία της νεοελληνικής εκπαίδευσης, καθώς οι αλλαγές που σημειώθηκαν στην
πρωτοβάθμια εκπαίδευση στοιχειοθετούν μια εκπαιδευτική μεταρρύθμιση η οποία
διαφέρει από τις άλλες, που προηγήθηκαν. Τα σχολικά βιβλία της περιόδου αυτής,
γραμμένα για πρώτη φορά σε δημοτική γλώσσα, αποτέλεσαν τον κύριο φορέα αυτής
της μεταρρυθμιστικής προσπάθειας. Η φιλοσοφία της στηρίζεται στις αρχές και το
πρόγραμμα του "Εκπαιδευτικού Ομίλου", τα κορυφαία στελέχη του οποίου
διαμορφώνουν την εκπαιδευτική πολιτική της κυβέρνησης Βενιζέλου αυτή την
περίοδο. "Οι τρεις φίλοι", αναγνωστικό της Β΄ δημοτικού, έργο της
Γαλάτειας Καζαντζάκη, ήταν ένα από αυτά.
Πολλές και σημαντικές αλλαγές γνωρίζει η Ελλάδα την περίοδο
που προηγήθηκε της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης του 1917-1920.
Η ανάληψη της εξουσίας από τον Ελευθέριο Βενιζέλο το 1909,
μετά τη εξέγερση στο Γουδί, σηματοδοτεί την αρχή μιας προσπάθειας για
κοινωνικοπολιτική μεταρρύθμιση και τη διοργάνωση ενός σύγχρονου κράτους από την
ελληνική αστική τάξη.
Η επιτυχής έκβαση των Βαλκανικών πολέμων είχε ως αποτέλεσμα
η Ελλάδα να μεγαλώσει εδαφικά και πληθυσμιακά.
Η αρχή του Α΄ παγκοσμίου πολέμου οδηγεί την Ελλάδα σε
πολιτική κρίση, με κύριο άξονα την επιλογή στρατοπέδου ένταξης και συμμαχίας
της χώρας.
Στην εκπαίδευση, οι αντιθέσεις που υπάρχουν βρίσκουν ως
πεδίο έκφρασης το γλωσσικό ζήτημα.
Το 1910 ιδρύεται ο "Εκπαιδευτικός Όμιλος",
συγκεντρώνοντας τους φιλελεύθερους διανοούμενους.
Το 1911, στο νέο σύνταγμα, ενσωματώνονται άρθρα που αφορούν
τη μορφή της εθνικής γλώσσας.
Το 1913 από την προσπάθεια για εκπαιδευτική μεταρρύθμιση
μένει τελικά μόνο το πρόγραμμα του δημοτικού σχολείου.
Η οριοθέτηση των σκοπών του "Εκπαιδευτικού Ομίλου"
παράλληλα με το σαφή διαχωρισμό των δυο ομάδων σε συντηρητικούς (Φιλοσοφική
Σχολή) και προοδευτικούς (Εκπαιδευτικός Όμιλος), με βάση το γλωσσικό ζήτημα.
Το γλωσσο-εκπαιδευτικό ζήτημα αποκτά ευρύτερα κοινωνικό
χαρακτήρα. Οι δυο αντίπαλες ομάδες έχουν σαφείς κοινωνικοπολιτικούς δεσμούς. Ο
Δημήτρης Γληνός, ήδη από το 1915, συνδέεται με την βενιζελική παράταξη. Ο
σχηματισμός της Κυβέρνησης Βενιζέλου στη Θεσσαλονίκη τον βρίσκει σύμβουλο για
τα εκπαιδευτικά θέματα.
Η προσωρινή κυβέρνηση του Ελευθερίου Βενιζέλου, προσπαθώντας
να αντιμετωπίσει το εκπαιδευτικό ζήτημα, προχωρεί στη δημοσίευση ενός
προσωρινού διατάγματος, Διάταγμα 2585/11 Μαΐου 1917 - "Περί διδακτικών
βιβλίων", το οποίο επικυρώνεται με Β.Δ. (ΦΕΚ 138/11 Ιουλίου 1917), όταν η
προσωρινή κυβέρνηση Βενιζέλου κατεβαίνει στην Αθήνα. Αργότερα το ίδιο διάταγμα
με μικρές μόνο, τροποποιήσεις γίνεται ο νόμος 827 ( ΦΕΚ 188/5-9-1917).
Τις οριστικές ρυθμίσεις για το θέμα των σχολικών βιβλίων την
περίοδο 1917-1920, τις εντοπίζουμε στο κείμενο του νόμου 1332 (ΦΕΚ
89/27-5-1918). Οι σημαντικότερες ρυθμίσεις που προβλέπονται είναι οι εξής:
·
Στις τέσσερις
πρώτες τάξεις του δημοτικού σχολείου γίνεται χρήση μόνο του αναγνωστικού, ενώ
στις άλλες δύο είναι δυνατή η χρήση και βοηθητικών βιβλίων.
·
Στις τρεις
κατώτερες τάξεις του δημοτικού σχολείου τα αναγνωστικά πρέπει να είναι γραμμένα
στη δημοτική γλώσσα (κοινή ομιλούμενη γλώσσα).
·
Το Εκπαιδευτικό
Συμβούλιο μπορεί να εκδίδει μόνο γενικές υποδείξεις για τη σύνταξη των σχολικών
βιβλίων και όχι καθορισμένο διάγραμμα για την συγγραφή.
·
Η υποβολή και η
έγκριση μπορεί να γίνει σε οποιαδήποτε χρόνο και μπορεί να εγκριθεί
απεριόριστος αριθμός σχολικών βιβλίων.
·
Για να εγκριθεί
ένα σχολικό βιβλίο οφείλει να συμφωνεί με ορισμένους γενικούς όρους όπως: α) να
μην προσβάλλει τη θρησκεία, την πατρίδα, τον πολιτισμό και τα χρηστά ήθη, β) να
συμφωνεί με τα πορίσματα των επιστημών και να συμβαδίζει με τα αναλυτικά και
ωρολόγια προγράμματα. Η αλλαγή των προγραμμάτων και η τυχόν διαφοροποίηση ενός
σχολικού βιβλίου με αυτά, μπορεί να αποτελέσει αιτία ικανή για την άρση της
έγκρισης για τη χρήση του συγκεκριμένου σχολικού βιβλίου.
Οι καινοτομίες του νόμου 1332 είναι σημαντικές. Για πρώτη
φορά, εισάγεται η δημοτική γλώσσα στο δημοτικό σχολείο. Συνδέεται επίσης, το
σχολικό βιβλίο με το αναλυτικό και ωρολόγιο πρόγραμμα σε βαθμό που μπορεί η
διαφοροποίησή του να αναστείλει την έγκριση του βιβλίου. Η έγκριση των νέων
σχολικών βιβλίων γίνεται από το Εκπαιδευτικό Συμβούλιο.
Το διάταγμα της 13ης
Φεβρουαρίου 1918, όριζε την επιτροπή η οποία αναλάμβανε την σύνταξη των
αναγνωστικών βιβλίων του δημοτικού σχολείου. Τα μέλη της επιτροπής αυτής ήταν
οι: Δ. Λάμψας, Α. Τραυλαντώνης, Ζαχ. Παπαντωνίου, Αλ. Δελμούζος, Μ.
Τριανταφυλλίδης και Δ. Ανδρεάδης. Η
επιτροπή αυτή εκδίδει τον Μάρτιο του 1918 τις γενικές οδηγίες για τη σύνταξη
των νέων σχολικών βιβλίων[1].
Οι οδηγίες αυτές επιτρέπουν στους συγγραφείς των σχολικών βιβλίων να κινηθούν
με απόλυτη ελευθερία. Για την Β΄ τάξη προβλέπουν τα εξής :
"Εις την Β΄ τάξιν θα
επιδιωχθή το κορύφωμα της ατομικής αυθυπαρξίας, εν συνδιασμώ προς την αλληλοβοήθειαν
και αλληλεγγύην μετ' άλλων ατόμων. Πλην
των ανωτέρω αρετών θα καλλιεργηθώσιν η ανδρεία, η εργατικότης, η υπομονή, η
επιμονή, η τάξις, η φιλομάθεια, η φιλαλληλία έξω του οικογενειακού κύκλου, η
πειθαρχία, η συνεργατικότης."
Καρπός της μεταρρυθμιστικής
προσπάθειας της περιόδου 1917-1920, υπήρξε η παραγωγή 13 σχολικών βιβλίων.
"Οι τρεις φίλοι" της Γαλάτειας Καζαντζάκη ήταν ένα από αυτά και
προοριζόταν για την Β΄ τάξη του δημοτικού σχολείου.
Το βιβλίο περιγράφει τις περιπέτειες
τριών παιδιών, του Παύλου, της Ανθούλας και του αδελφού της Νίκου, σε ένα έρημο
νησί, στο οποίο βρίσκονται ως οι μόνοι επιζήσαντες ναυαγοί από το πλοίο με το
οποίο ταξίδευαν. Το αναγνωστικό περιγράφει τον τρόπο με το οποίο τα παιδιά
κατάφεραν να οργανώσουν την ζωή τους αξιοποιώντας τα στοιχειώδη εφόδια τα οποία
πήραν από το κατεστραμμένο πλοίο τους και να επιζήσουν μέχρι την σωτηρία τους
και την επιστροφή τους στο νησί τους. Παρά την ενότητα του κειμένου, μπορούμε
να ξεχωρίσουμε μια σειρά από περιστατικά που διαδραματίζονται κατά τη διάρκεια
της παραμονής τους στο νησί. Ενδεικτικά μπορούμε να διακρίνουμε την προσπάθειά
τους να βρουν σπίτι και να οργανώσουν την παραμονή τους εκεί, το πρώτο τους
φαγητό, τον τρόπο που άναψαν φωτιά για πρώτη φορά, το πρώτο τους κυνήγι καθώς
και τις περιπέτειές τους κατά την εξερεύνηση του νησιού, τα οποία συντελούν στη
ζωντάνια του κειμένου και προκαλούν το ενδιαφέρον των μαθητών.
Τα 3 αυτά παιδιά-ήρωες του βιβλίου
χαρακτηρίζονται από ην εργατικότητά τους, την εφευρετικότητά τους, το συλλογικό
πνεύμα και το δυναμισμό τους.
"Οι τρεις φίλοι" εκφράζουν τη
νέα παιδαγωγική προσέγγιση, όπως αυτή εκφράζεται μέσα από τις οδηγίες της
συντακτικής επιτροπής για τη συγγραφή των αναγνωστικών. Λείπει ο άκρατος διδακτισμός
και η ηθικολογία.
Φυσικά το αναγνωστικό αυτό δεν θα μπορούσε να είναι
φορέας αυτής της νέας θεώρησης αν δεν ήταν γραμμένο στη φυσική, γνώριμη,
καθημερινή γλώσσα του παιδιού τη δημοτική.
Η αλλαγή της γλώσσας των
σχολικών βιβλίων έδωσε αφορμή για έντονη κριτική. Στο επίκεντρο της κριτικής βρέθηκαν, εκτός του αναγνωστικού
"Οι τρεις φίλοι", όλα τα σχολικά βιβλία που είχαν εκδοθεί την περίοδο
1917-1920. Οι οπαδοί της συντηρητικής πολιτικής υποστηρίζουν, ότι η νέα γλώσσα
των σχολικών βιβλίων, η δημοτική, είναι ιδιωματική.
Το 1920, ο Γ. Χατζιδάκις,
καθηγητής της Φιλοσοφικής Σχολής και υπέρμαχος της καθαρεύουσας, στο έργο του
"Γενηθήτω Φως - Ο Μαλλιαρισμός εις τα Δημοτικά Σχολεία", γράφει "[…]
διότι και κατά προφανή παράβασιν του νόμου εισήγαγον αντί της κοινής λαλουμένης
την ιδιότευκτον αυτών δημοτικήν, και διότι πάση δυνάμει καταπολεμούν την
επίσημον ημών γλώσσαν, την καθαρεύουσαν.[…]".
Η πολιτική αλλαγή που έγινε
στην Ελλάδα το Νοέμβριο του 1920 -αποτυχία του Ελ. Βενιζέλου στις εθνικές
εκλογές- οδήγησε στη σύσταση της ειδικής επιτροπής[2]
για την εξέταση της γλωσσικής διδασκαλίας στο δημοτικό σχολείο. Η κριτική που
ασκεί η επιτροπή αναφέρεται κυρίως: στη γλώσσα και το περιεχόμενο.
"Και τούτο το βιβλίο
[…] είναι ατυχέστατη διασκευή του Ροβινσώνος. Έχει δε την ανωτέρω ονομασίαν,
διότι ουχί εις άνθρωπος, αλλά τρία παιδιά εσώθησαν εκ του ναυαγίου. […] Η
γλώσσα του είναι εξ ίσου χυδαία και παρεφθαρμένη. […] Καθόλου η γλώσσα του
βιβλίου δεν προτίθεται να μορφώση, εξευγενίσει και ανυψώση τον παίδα, αλλά να
εκχυδαϊση αυτόν.
Το δε περιεχόμενον του βιβλίου εστρεβλώθει και απεμακρύνθη της
φυσικότητος του αρχικού διηγήματος του Ροβινσώνος.[…]
Πλην […] δε τούτου η ύπαρξις των πραγμάτων … εν τη νήσω των
ναυαγών είναι συντελεστική εις το να ελαττώση τα δεινοπαθήματα αυτών και
καταστήση εν των βίω αυτών σπανιοτέρας τας αφορμάς προς εκδήλωσιν των αρετών
της αλληλοβοηθείας, της καρτερίας, της πίστεως […]
Αλλά πλήν της ατυχέστατης ταύτης διασκευής, ήτις εμείωσεν
ουσιωδώς και την αξίαν και την χάριν και την μορφωτικήν δύναμιν του Ροβινσώνος,
έτερον μέγα ελάττωμα του βιβλίου τούτου ευρίσκομεν, ότι εν τω κειμένω
παρενεβλήθησαν άσχετα προς την διήγησιν παραμύθια. […]
Ούτω μεταμφιεσμένος ο νέος Ροβινσών δεν κινεί πλέον τον
σεβασμόν και την αγάπην του αναγνώστου, αλλά μόνον τον οίκτον και τον
γέλωτα."
Η επιτροπή προτείνει "Να
κηρυχθώσι αυτοδικαίως άκυροι ως αντισυνταγματικοί, οι νόμοι, καθ΄ ους εγένετο η
αλλαγή της γλώσσης των αναγνωστικών βιβλίων της δημοτικής εκπαιδεύσεως[…]. Να
εκβληθώσι πάραυτα εκ των σχολείων και καώσι τα συμφώνως τους νόμους εκείνους
συνταχθέντα και σήμερον εν χρήσει υπάρχοντα αναγνωστικά βιβλία[…]".
Τον Ιούλιο του 1921, η Βουλή
συζητά τα πορίσματα και τις προτάσεις της επιτροπής και ψηφίζει τον νόμο 2678
(ΦΕΚ 147/19-8-1921) με τον οποίο επαναφέρονται στην δημοτική εκπαίδευση τα
ισχύοντα, προ του 1917, σχολικά βιβλία.
Απάντηση στην κριτική της
επιτροπής για την εξέταση της γλωσσικής διδασκαλίας στο δημοτικό σχολείο δίνει
ο Μανόλης Τριανταφυλλίδης με το έργο του "Πρίν καούν..", όπου μεταξύ
όλων των άλλων σηματοδοτεί το ξεκίνημα μιας νέας προσπάθειας γράφοντας "Η
βαθύτερη συνείδηση μιας αλήθειας που μας φώτισε, μας επιβάλλει βαθύτερες
υποχρεώσεις".
Το αναγνωστικό της Β΄ τάξης "Οι τρεις φίλοι"
συγκέντρωσε τα πυρά των κριτών ιδιαίτερα στο γλωσσικό θέμα, ενώ η αναφορά τους
σε θέματα περιεχομένου γίνεται για την δημιουργία εντυπώσεων και μόνο.
Ωστόσο, η ιδιαιτερότητα του βιβλίου αυτού, δε βρίσκεται μόνο
στη χρήση της δημοτικής γλώσσας, αλλά στο γεγονός, ότι εκφράζει τη νέα
παιδαγωγική φιλοσοφία της εποχής του, η οποία έχει στο κέντρο της το παιδί και
τον κόσμο του και κυριαρχείται από αντιαυταρχικό πνεύμα, συλλογικότητα και
κοινωνικότητα. Την καταδίκη του δεν πρέπει να τη θεωρήσουμε ως αποτέλεσμα μόνο
της γλώσσας του, αλλά ως προσπάθεια ανατροπής της αγωγής που θα δοθεί στη νέα
γενιά, και η οποία έχει ως στόχο της να διαμορφωθούν πολίτες ελεύθεροι με
ολοκληρωμένη προσωπικότητα, η οποία τους επιτρέπει να διατηρούν το ρόλο τους
μέσα σε μια δημοκρατικά οργανωμένη οικογένεια, να αγαπούν την πατρίδα τους όχι
γιατί έτσι πρέπει αλλά γιατί τη γνωρίζουν και να τιμούν τη θρησκεία τους όχι
γιατί τους το επιβάλλουν αλλά γιατί συνειδητά την κατανοούν, τη ζουν και
αναγνωρίζουν τις αξίες που αυτή αντιπροσωπεύει. Την αναγνώριση αυτής της
σημασίας τη συναντούμε ακόμη και στα κείμενα του Γ. Χατζιδάκι, πολέμιου της
μεταρρύθμισης της περιόδου 1917-1920, ο οποίος τοποθετεί την όλη αντιπαράθεση
σε αυτή τη βάση. Δεν είναι μόνο το γλωσσικό ζήτημα αναφέρει, αλλά τι θα
διδαχθεί η νέα γενιά και με ποιο τρόπο[3].
Ενισχύεται έτσι η άποψη ότι τα 13 σχολικά βιβλία της
περιόδου 1917-1920, ένα από τα οποία είναι και το αναγνωστικό της Β΄ τάξης
"Οι τρεις φίλοι", αποτελούν ιδιαίτερο σταθμό της ιστορίας της
εκπαίδευσής μας.
Βόλτης Τ. Αναγνωστικά
Δύο Αιώνων στο Δημοτικό Σχολείο. 150 χρόνια παιδευτικής πορείας (1830-1984),
Αθήνα 1997, Εκδόσεις: Σμυρνιωτάκης.
Δέλτα Π. Αλληλογραφία
της Π.Σ. Δέλτα, Αθήνα 1997, Εκδόσεις: Εστία.
Δημαρά Α. Η
μεταρρύθμιση που δεν έγινε, Αθήνα 1984, Εκδόσεις: Ερμής.
Δημαρά Α. Το
αλφαβητάρι με τον Ήλιο, Αθήνα 1997, Εκδόσεις: Εστία.
Καψάλη Α.,
Χαραλάμπους Δ. Σχολικά Εγχειρίδια Θεσμική Εξέλιξη και Σύγχρονη Προβληματική,
Αθήνα 1995, Εκδόσεις: Έκφραση.
Κοκκίνη Ε. Δημήτρης
Γληνός (1882-1943). Η εποχή, η ζωή και το έργο του. Τα αναγνωστικά του
Δημοτικού Σχολείου 1910-1920, Αθήνα 1989, Εκδόσεις: Φιλιππότη.
Λέφα Χ. Ιστορία
της Εκπαιδεύσεως, Αθήνα 1942, Εκδόσεις: Οργανισμός Εκδόσεως Σχολικών
Βιβλίων.
Μπουζάκη Σ. Νεοελληνική
εκπαίδευση (1821-1985) Εξαρτημένη Ανάπτυξη, Αθήνα 1987, Εκδόσεις :
Gutenberg.
Σβορώνου Ν. Επισκόπηση
της Νεοελληνικής Ιστορίας, Αθήνα
1986, Εκδόσεις : Θεμέλιο.
[1] Το
πρακτικό της επιτροπής με ημερομηνία 18 Μαρτίου 1918, δημοσιεύεται στο
"Δελτίον του Υπουργείου των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας
Εκπαιδεύσεως", τχ. 3.
[2] Η επιτροπή
αποτελείται από τους Σ. Σακελαρόπουλο Γενικό Γραμματέα του υπουργείου, Α. Σκιά
και Ν. Εξαρχόπουλο καθηγητές της Φιλοσοφικής σχολής, Θ. Μιχαλόπουλο πρώην
Δ/ντή διδασκαλείου, Ι. Μεγαρέα
τμηματάρχη δημοτικής εκπαιδεύσεως στο υπουργείο και Χ. Οικονόμου εκπαιδευτικό
σύμβουλο.
[3] "Το
ζήτημα το απασχολούν ημάς και όλην την κοινωνίαν και εν τω Βασιλείω και εκτός
αυτού δεν είναι κατ΄ αλήθειαν γλωσσικόν, αλλά κατ΄ ουσίαν εκπαιδευτικόν.
Πρόκειται δηλ. να κριθή αν η μέλλουσα γενεά θα διδαχθή και θα διαπλασθή
τοιαύτη, ώστε να παραλάβη και να εξακολουθή να καλιεργή και διατηρή τα ίδια
ιδανικά με την παρούσαν, ή αν άλλα τοιαύτα" Γ. Χατζιδάκις στο
"Γεννηθήτω Φως - Ο Μαλλιαρισμός εις τα δημοτικά Σχολεία".