Μεθοδολογία
έρευνας για την αξιολόγηση
της χρήσης
των νέων τεχνολογιών
στη
διδακτική πράξη:
Αξιοποίηση,
προβλήματα και προτάσεις
Των Βασίλη Σβολόπουλου,
Άλκηστις Βερέβη,
Γεώργιου Τζάρτζα,
Αθανασίου Κατσή
Αντικείμενο της παρούσας εργασίας αποτελεί η ερευνητική μεθοδολογία που
χρησιμοποιήσαμε προκειμένου να αξιολογήσουμε τη χρήση των νέων τεχνολογιών (ΝΤ) στη διδακτική πράξη. Η μεθοδολογία αφορά ειδικότερα το
έργο «Αξιολόγηση των επιπτώσεων της χρήσης των νέων τεχνολογιών στα Σχολεία της
Οδύσσειας», που εντάσσεται στην ενέργεια «Οδύσσεια»
και συγχρηματοδοτήθηκε από την Ευρωπαϊκή Ένωση στο πλαίσιο του ΕΠΕΑΕΚ.
Η μεθοδολογία που ακολουθήσαμε υπαγορεύτηκε
από τους ερευνητικούς μας στόχους. Σκοπός ήταν να εκτιμήσουμε τις εκπαιδευτικές
και παιδαγωγικές επιπτώσεις της χρήσης των ΝΤ στα
σχολεία που συμμετέχουν στην «Οδύσσεια»
(διαμορφωτική αξιολόγηση). Διερευνήσαμε τις επιπτώσεις που έχει η χρήση των ΝΤ στη διδασκαλία και στις συνήθειες των σχολείων της «Οδύσσειας» αποκλειστικά μέσα από την
οπτική των εκπαιδευτικών και ελέγξαμε την έκταση και τον τρόπο παιδαγωγικής
αξιοποίησης των ΝΤ.
Στην «Οδύσσεια» συμμετείχαν περίπου 300
σχολεία. Κύριος στόχος της ενέργειας
ήταν η αξιοποίηση των ΝΤ και η αλλαγή της διδακτικής
πρακτικής και της διαδικασίας μάθησης, που συνδέεται και με αλλαγές στις
στάσεις και τις πρακτικές των εκπαιδευτικών. Την έκταση των αλλαγών αυτών και
τις γενικότερες επιπτώσεις επιχειρεί να διαπιστώσει η έρευνά μας σε μακρο- και μικροεπίπεδο.
Για την έρευνα
επιχειρήσαμε να συγκεντρώσουμε δεδομένα από το σύνολο των εκπαιδευτικών, που
υπηρετούν σε σχολεία της «Οδύσσειας».
Συλλέχθηκαν, επομένως, ποσοτικά δεδομένα που αποτυπώνουν τις επικρατούσες
τάσεις στο σύνολο των εκπαιδευτικών. Γνωρίζοντας ωστόσο ότι η ποσοτική
προσέγγιση δεν αντικατοπτρίζει με πληρότητα την καθημερινή διδακτική πράξη
προχωρήσαμε στη συλλογή και ποιοτικών δεδομένων (MERTENS,
1998). Τα μέσα που χρησιμοποιήσαμε για τη συγκέντρωση των στοιχείων ήταν:
Ερωτηματολόγιο, Φύλλα Παρατήρησης Διδασκαλιών (ΦΠ),
Συνεντεύξεις με εκπαιδευτικούς και Ομάδα συζήτησης (focus group) με επιμορφωτές.
Τα εργαλεία συλλογής των στοιχείων
κατασκευάστηκαν με βάση ένα θεωρητικό πλαίσιο. Το πρώτο στάδιο για την
κατασκευή τους ήταν η μελέτη της βιβλιογραφίας σχετικά με την αξιοποίηση των ΝΤ στη διδασκαλία και η διαμόρφωση θεματικών αξόνων στους
οποίους θα στηρίζαμε την ανάπτυξη των εργαλείων. Επίσης μελετώντας τη
βιβλιογραφία προσδιορίσαμε επιμέρους πτυχές του θεωρητικού υπόβαθρου της έρευνας
(κοινωνικού κονστρουκτιβισμού) που υφέρπει στις
τεχνικές που χρησιμοποιήθηκαν.
Έτσι εντοπίσαμε τις παραμέτρους ως προς
τις οποίες θα ελέγχαμε την αλλαγή στις στάσεις και τις πρακτικές των
εκπαιδευτικών. Ομαδοποιήσαμε τα θέματα που μας ενδιέφεραν σε κατηγορίες με βάση
τη βιβλιογραφία τη σχετική με τη διδακτική και τη μάθηση. Μέθοδοι, μορφές,
περιεχόμενο και μέσα διδασκαλίας, αξιολόγηση αποτελούσαν ορισμένες κατηγορίες
μας, ενώ άλλες κατηγορίες αφορούσαν τον εκπαιδευτικό και το μαθητή. Με βάση τα παραπάνω σχεδιάσαμε το ΦΠ για την παρακολούθηση διδασκαλιών με τη χρήση των ΝΤ. Το ΦΠ συνδυάζει τη δομημένη
και ανοικτή παρατήρηση (ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ, 1999).
Το πρώτο μέρος (δομημένη παρατήρηση με
κλίμακες διαβάθμισης) καταρτίστηκε έτσι ώστε να καλύπτει αρκετές πτυχές της
ενσωμάτωσης των ΝΤ στη διδασκαλία και διαιρείται σε 4
θεματικές ενότητες: α) Η 1η ενότητα
περιλαμβάνει ερωτήσεις για τον αριθμό των Η/Υ, τον τρόπο χρήσης των ΝΤ και του λογισμικού, το χρόνο αξιοποίησής τους και
τεχνικά προβλήματα που ανακύπτουν. β) Η 2η
ενότητα αναφέρεται σε μεθόδους και μορφές διδασκαλίας και στο ρόλο του
εκπαιδευτικού και στον τρόπο με τον οποίο λειτουργεί ο εκπαιδευτικός σε σχέση
με τις γνωστικές και κοινωνικές δεξιότητες των μαθητών. γ) Η 3η αναφέρεται στις δραστηριότητες και
τις γνωστικές διαδικασίες των μαθητών, ενώ η 4η στην αξιολόγηση των μαθητών και τη γενική εικόνα διδασκαλίας με
τη χρήση των ΝΤ. Το δεύτερο μέρος του ΦΠ είναι ανοικτού τύπου. Ο παρατηρητής σημειώνει πρόσθετα
στοιχεία ή συσχετίζει παράγοντες που στο Α΄ μέρος παρουσιάζονται μεμονωμένοι.
(Λαμβάνοντας υπόψη ότι οι εκπαιδευτικοί συχνά χρησιμοποιούν παράλληλα πολλές
τεχνικές και μεθόδους στη διδακτική πράξη, συμπεριλάβαμε στοιχεία που
εντάσσονται και σε παραδοσιακά μοντέλα διδασκαλίας).
Σε ειδική συνάντηση με επιμορφωτές της «Οδύσσειας» συζητήσαμε για το ΦΠ, το τροποποιήσαμε και το χρησιμοποιήσαμε πιλοτικά. Στη
συνέχεια δόθηκαν οδηγίες στους παρατηρητές για την παρουσία και το ρόλο τους
στην τάξη (παθητικοί παρατηρητές) και τον τρόπο συμπλήρωσης των ΦΠ.
Μετά από την παρατήρηση κάθε
διδασκαλίας ακολουθούσε συνέντευξη με τον εκπαιδευτικό. Στόχος των συνεντεύξεων
ήταν να προσδιορίσουμε τις στάσεις και τις απόψεις των εκπαιδευτικών για την
αξιοποίηση των ΝΤ και να ανιχνεύσουμε αλλαγές στη
διδασκαλία, να επισημάνουμε στοιχεία που δεν εντοπίζονται από τα ΦΠ και να διασταυρώσουμε υπάρχοντα δεδομένα. Οι συνεντεύξεις
ήταν ημι-δομημένες, περιλάμβαναν ερωτήσεις ανοικτού
και κλειστού τύπου και στηρίζονταν στο ίδιο θεωρητικό πλαίσιο με τα ΦΠ. Παράλληλα υποβάλλονταν ερωτήσεις που αφορούσαν το
πλαίσιο εφαρμογής της καινοτομίας και είχαν επισημανθεί από τη βιβλιογραφία και
από αναφορές άλλων έργων της «Οδύσσειας»
(π.χ. ερωτήσεις για την επιμόρφωσή τους, το λογισμικό, τα κίνητρα συμμετοχής
τους στην «Οδύσσεια», τον τρόπο
αξιοποίησης των ΝΤ, τις αλλαγές στη συμπεριφορά των
μαθητών, τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν και τη συνδρομή των αρμόδιων φορέων).
Αν και η χρησιμοποίηση οδηγού συνέντευξης με 3-4 άξονες θα οδηγούσε σε
μια πιο ελεύθερη συζήτηση, προκρίθηκε η κατασκευή 43 ερωτήσεων, που θα έπρεπε
να έχουν απαντηθεί έστω και έμμεσα μετά από τη συνέντευξη, για δύο λόγους: Α) Ο
χρόνος που είχαν στη διάθεσή τους οι εκπαιδευτικοί ήταν αρκετά περιορισμένος,
οι εκπαιδευτικοί δεν γνώριζαν από πριν τους παρατηρητές και έπρεπε η συζήτηση
να είναι εστιασμένη στα ερευνητικά ερωτήματα. β) Αν και η συμμετοχή αρκετών
παρατηρητών διασφαλίζει την αξιοπιστία των αποτελεσμάτων, οι 9 παρατηρητές, που
έπαιρναν τις συνεντεύξεις ενδέχεται να έδιναν έμφαση σε διαφορετικές πτυχές των
αξόνων που θα είχαν επιλεγεί. Για να συγκεντρωθούν όμως τα δεδομένα έπρεπε να
συλλέξουμε στοιχεία για καθεμιά από τις ερωτήσεις.
Βασικό πρόβλημα ήταν η συλλογή πληροφοριών και η διαμόρφωση θετικού κλίματος
μέσα στους συγκεκριμένους χρονικούς περιορισμούς. Για την επίτευξη αυτού του
στόχου συγκεντρώσαμε πληροφορίες για τον εκπαιδευτικό και τις συνθήκες συμμετοχής
του σχολείου του στην «Οδύσσεια»,
ώστε να μην υποβάλλονται ερωτήσεις όπως «πόσο χρόνο επιμορφωθήκατε», αλλά το
στοιχείο αυτό να εντάσσεται σε μια άλλη ερώτηση, όπως «μετά από την ετήσια
επιμόρφωσή σας, σε ποια σημεία πιστεύετε ότι έχει τροποποιηθεί η διδασκαλία
σας;» Έτσι οι ερωτήσεις του οδηγού συνέντευξης δεν απαντώνται από τον
εκπαιδευτικό, αν γνωρίζουμε ήδη την απάντηση, αλλά διασφαλίζουν φιλική
ατμόσφαιρα, εφόσον φαίνεται ότι ο παρατηρητής έχει έρθει προετοιμασμένος όχι
για μια απρόσωπη συνέντευξη για συλλογή πληροφοριών, αλλά με ενδιαφέρον για
κάθε περίπτωση χωριστά. Επίσης οι παρατηρητές έπρεπε να γνωρίζουν άριστα τις
ερωτήσεις, ώστε να αλλάζουν τη διατύπωση και τη σειρά τους ανάλογα με τη ροή
της συζήτησης. Επομένως στόχος ήταν μια φυσική και φιλική συνέντευξη, όπου ο
παρατηρητής ως καλός ακροατής θα άκουγε την εμπειρία του εκπαιδευτικού από τη
συμμετοχή του στην «Οδύσσεια»,
ζητώντας ορισμένες διευκρινίσεις που παράλληλα ήταν οι ερωτήσεις της
συνέντευξης (BRADY, 1992).
Για να διαπιστωθεί η πληρότητα και καταλληλότητα των συνεντεύξεων
κλήθηκε στο πλαίσιο πιλοτικής έρευνας ομάδα επιμορφωτών που συμμετείχε στην «Οδύσσεια» για να αξιολογήσει το υλικό.
Μέσα από τη διαδικασία αυτή προέκυψαν μικρές τροποποιήσεις, που οδήγησαν στη
διαμόρφωση των τελικών ερωτήσεων.
Για τη συλλογή ποσοτικών δεδομένων
χρησιμοποιήθηκε ερωτηματολόγιο, με στόχο
να αποτυπωθεί η υπάρχουσα κατάσταση στα σχολεία της «Οδύσσειας», οι διαφοροποιήσεις στη διδασκαλία πριν και μετά την
εφαρμογή του προγράμματος, η καταγραφή προβλημάτων και η διατύπωση προτάσεων
για τη βελτίωση του προγράμματος. Το πρώτο στάδιο περιλαμβάνει το σχεδιασμό
ερωτηματολογίου το οποίο απαντήθηκε ηλεκτρονικά μέσω του διαδικτύου
από εκπαιδευτικούς των οποίων τα σχολεία συμμετείχαν στο πρόγραμμα και τα
αποτελέσματα καταχωρούνταν αυτόματα σε βάση δεδομένων. Μέσω των διευθυντών
δόθηκε σε κάθε σχολείο ένας κωδικός, που χρησιμοποιούσαν οι εκπαιδευτικοί από
οποιαδήποτε Η/Υ είχε πρόσβαση στο διαδίκτυο. Επίσης
σε κάθε σχολείο αναζητήθηκε ένα πρόσωπο επαφής με το οποίο η ομάδα μας είχε
επικοινωνία προκειμένου να ξεπεραστούν ενδεχόμενα προβλήματα που θα ανέκυπταν
κατά τη συμπλήρωση του ερωτηματολογίου.
Κύριο μέλημά μας ήταν η σαφήνεια των
ερωτήσεων, η κάλυψη πολλών πτυχών του προβλήματος και η εύκολη απάντησή τους.
Επίσης, καθώς το ερωτηματολόγιο θα συμπληρωνόταν και από εκπαιδευτικούς που -αν
και το σχολείο τους είχε ενταχθεί στην «Οδύσσεια»-
οι ίδιοι δε συμμετείχαν στο πρόγραμμα, οι ερωτήσεις έπρεπε να καλύπτουν και
αυτή την κατηγορία των εκπαιδευτικών. Τέλος, επειδή μας ενδιέφεραν στοιχεία που
αφορούσαν το συνολικό χρονικό διάστημα εφαρμογής της «Οδύσσειας», συμπεριλάβαμε
ερωτήσεις σχετικές με το είδος του λογισμικού που είχε αξιοποιηθεί από τον
εκπαιδευτικό σε όλη τη διάρκεια του προγράμματος, το ρόλο του εκπαιδευτικού στο
πρόγραμμα, κοκ.
Τα μέρη του ερωτηματολογίου ήταν τα
εξής: Α) Δημογραφικά στοιχεία (οργανική θέση, προϋπηρεσία, κλπ.) σχετικά με
τους συμμετέχοντες. Β) Σχέση του εκπαιδευτικού και του σχολείου με τις ΝΤ και την «Οδύσσεια»
(ιδιότητα και χρόνος συμμετοχής, επιμόρφωση σχετική με τις ΝΤ,
κλπ.). Έτσι μπορούσαμε να συσχετίσουμε το ρόλο των σχολείων και των
εκπαιδευτικών με το είδος της αξιοποίησης των ΝΤ στη
σχολική πράξη. Γ) Στοιχεία για τη χρήση των ΝΤ την
τρέχουσα χρονιά ( καταγραφή των ΝΤ και των λογισμικών
της «Οδύσσειας» που
χρησιμοποιήθηκαν). Έτσι θα εντοπίζαμε λογισμικά που χρησιμοποιούνται
περισσότερο και τη σχέση της χρήσης τους με την επιμόρφωση των εκπαιδευτικών.
Δ) Προβλήματα στη χρήση των ΝΤ κατά την εφαρμογή της
«Οδύσσειας», τη συνεργασία με
αρμόδιους φορείς, την υλικοτεχνική υποδομή, κοκ. Ε) Ερωτήσεις που θα επέτρεπαν
τη σύγκριση στις πρακτικές των εκπαιδευτικών πριν και μετά την εφαρμογή της «Οδύσσειας» σε κλίμακα 1 (καθόλου) - 5
(πολύ). Οι ερωτήσεις ακολουθούσαν τη διάρθρωση των ΦΠ.
Έτσι στοιχεία που είχαν συλλεγεί από την παρατήρηση
των διδασκαλιών από εξωτερικό παρατηρητή θα συγκρίνονταν με τις απαντήσεις
εκπαιδευτικών. ΣΤ) Πρόσθετες παρατηρήσεις των εκπαιδευτικών για τη χρήση των ΝΤ στη διδακτική πράξη.
Η στατιστική επεξεργασία περιέλαβε
καταρχήν περιγραφική ανάλυση των στοιχείων με βάση τα δημογραφικά, γεωγραφικά
και εκπαιδευτικά χαρακτηριστικά των απαντήσεων. Στο δεύτερο στάδιο αναλύθηκαν
οι απαντήσεις πριν και μετά την εφαρμογή της «Οδύσσειας», χρησιμοποιώντας το στατιστικό έλεγχο υποθέσεων paired (σύγκριση κατά ζεύγη) t-test σε επίπεδο σημαντικότητας 5% (ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ
& ΦΕΡΕΝΤΙΝΟΥ 2000). Ο έλεγχος αυτός προκρίθηκε
αντί του κανονικού t-test
λόγω μη ανεξαρτησίας μεταξύ των παρατηρήσεων. Επίσης χρησιμοποιήθηκαν πίνακες
συνάφειας που συνδέουν ως κατηγορικές μεταβλητές τη χρήση ή μη των ΝΤ με εκπαιδευτικές μεταβλητές (π.χ. προϋπηρεσία).
Μελετήθηκε η χρήση και τα προβλήματα που παρουσιάζουν ορισμένα λογισμικά με
βάση τις απαντήσεις των εκπαιδευτικών. Στόχος ήταν η διαμόρφωση δεικτών χρήσης
των λογισμικών με βάση το χρόνο εγκατάστασης τους στα σχολεία και το διάστημα
επιμόρφωσης των εκπαιδευτικών και η δημιουργία γραμμικού μοντέλου συνδιακύμανσης προκειμένου να εξετάσουμε την πιθανότητα
χρήσης των λογισμικών της «Οδύσσειας»,
όπου οι ανεξάρτητες μεταβλητές είναι συνεχείς (π.χ. αριθμός μαθητών) και
διακριτές (δημογραφικά χαρακτηριστικά) (AGRESTI
1990).
Πιθανά προβλήματα της έρευνας
εντοπίζονται στην παρουσία πολλών αναπάντητων ερωτήσεων και στη μικρή
ανταπόκριση από τους εκπαιδευτικούς, καθώς η αποτίμηση του προγράμματος έγινε
στο τέλος του σχολικού έτους, όπου το ενδιαφέρον εστιάζεται στις εξετάσεις.
Πάντως η χρήση του ερωτηματολογίου αποδείχθηκε ιδιαίτερα χρήσιμη, γιατί
συμπλήρωνε την ποιοτική προσέγγιση του θέματος και παρείχε πληρέστερη εικόνα
για την έκταση και τον τρόπο χρήσης των ΝΤ στα
σχολεία της «Οδύσσειας» σε όλη την
επικράτεια.
Με τα παραπάνω εργαλεία συλλέχθηκαν
ποσοτικά και ποιοτικά δεδομένα και στοιχεία για την ερμηνεία τους. Ωστόσο
λαμβάνοντας υπόψη το ενδεχόμενο να προκύψουν διαφορετικές ερμηνείες των
δεδομένων, είχαμε προγραμματίσει τη διενέργεια ομαδικής συζήτησης (focus group) με επιμορφωτές. Η
ερευνητική ομάδα κάλεσε επιμορφωτές που συμμετείχαν στην «Οδύσσεια» σε συνάντηση που πραγματοποιήθηκε μετά τη συγκέντρωση και
την επεξεργασία των ποσοτικών και ποιοτικών (ELY et al., 1997) δεδομένων. Στόχος
ήταν η απόκτηση πλήρους εικόνας για τη χρήση των ΝΤ
και η περαιτέρω ερμηνεία των στοιχείων. Η συζήτηση είχε 3 κύριους θεματικούς
άξονες: α) Διευκρίνιση και σχολιασμός σημείων από τις συνεντεύξεις που συνδέονταν
με την επιμόρφωση των εκπαιδευτικών. β) Διαφορετικές ερμηνείες που προέκυπταν
από τα ποσοτικά και τα ποιοτικά δεδομένα. γ) Απόψεις των επιμορφωτών για τις
επιπτώσεις της χρήσης των ΝΤ στη διδασκαλία και τις
πρακτικές των εκπαιδευτικών στα σχολεία της «Οδύσσειας».
Η αξιοποίηση πολλών και ετερόκλητων
ερευνητικών μεθόδων διασφάλισε υψηλό βαθμό εγκυρότητας και αξιοπιστίας των
αποτελεσμάτων μας. Ο τριγωνισμός της έρευνας (triangulation)
επέτρεψε να δούμε το ερευνητικό πρόβλημα
πολύπλευ-ρα και να
διαμορφώσουμε συνολική εικόνα για τις επιπτώσεις από τη χρήση των ΝΤ (COHEN & MANION, 1980). Επίσης ο τριγωνισμός ήταν απαραίτητος
εξαιτίας της συνθετότητας του φαινομένου και των
διισταμένων απόψεων που διατυπώνονται για τον τρόπο ενσωμάτωσης των ΝΤ στη διδακτική πράξη και τη σχολική ζωή.