Η ανάπτυξη της ικανότητας διάκρισης μεταξύ πεποιθήσεων και απόψεων

Του Xρήστου Ιωαννίδη,

Πανεπιστήμιο Πειραιά

και της

Ειρήνης-Άννας Διακίδου

Πανεπιστήμιο Κύπρου

Οι πεποιθήσεις παίζουν κεντρικό ρόλο στον τρόπο με τον οποίο κατανοούμε τον κόσμο. Αυτό που διακρίνει τις πεποιθήσεις από τις απόψεις είναι ότι ενώ μπορούμε να ελέγξουμε την ορθότητα των πεποιθήσεων και να καταλήξουμε σε αντικειμενικά συμπεράσματα, αντίθετα οι απόψεις είναι ζήτημα προσωπικών προτιμήσεων. Για παράδειγμα, η ορθότητα της πεποίθησης ότι «όλα τα πράγματα όταν αφεθούν ελεύθερα πέφτουν στο έδαφος» μπορεί να ελεγχθεί, δεν συμβαίνει όμως το ίδιο με την άποψη «προτιμώ το παγωτό σοκολάτα από το παγωτό βανίλια» (Nikerson, 1986, σελ. 21). Στη μελέτη αυτή ερευνάται η ανάπτυξη της ικανότητας των μαθητών να διακρίνουν ανάμεσα σε απόψεις και πεποιθήσεις. Επίσης, μελετάται η πιθανή επίδραση των προσωπικών πεποιθήσεων ή απόψεων των μαθητών στην ανάπτυξη της ικανότητας αυτής. Οι προτιμήσεις των μαθητών σε θέματα τροφών και χρωμάτων είχαν διερευνηθεί πριν την κύρια μελέτη κατά την οποία ζητήθηκε από τους μαθητές να απαντήσουν αν και με ποιο τρόπο είναι δυνατόν να αξιολογήσουμε απόψεις και πεποιθήσεις.

ΜΕΘΟΔΟΣ

Υποκείμενα. Στη μελέτη συμμετείχαν 30 μαθητές της Β΄και ισάριθμοι μαθητές της Στ΄ τάξης ενός δημοτικού σχολείου της Λευκωσίας.

Διαδικασία. Κατά τη διάρκεια ατομικών, δομημένων συνεντεύξεων παρουσιάστηκαν στους μαθητές οκτώ διαφορετικές καταστάσεις-ερωτήσεις. Η καθεμία κατάσταση αναφερόταν σε δύο φανταστικά πρόσωπα που εξέφραζαν μια διαφορετική άποψη ή μια διαφορετική πεποίθηση σχετικά με τροφές και χρώματα.

Πίνακας 1. Ταξινόμηση των ερωτήσεων

	Υπάρχουν προτιμήσεις του μαθητή (σε απόψεις ή πεποιθήσεις)		Δεν υπάρχουν προτιμήσεις του μαθητή (σε απόψεις ή πεποιθήσεις)
	Τροφές	Χρώματα	Τροφές	Χρώματα
Αξιολόγηση απόψεων	Ερ 1	Ερ 5	Ερ 2	Ερ 6
Αξιολόγηση πεποιθήσεων	Ερ 3	Ερ 7	Ερ 4	Ερ 8

Οι τέσσερις καταστάσεις αφορούσαν σε διαφωνίες σε θέματα πεποιθήσεων και οι άλλες τέσσερις σε θέματα απόψεων. Το αντικείμενο της υποτιθέμενης διαφωνίας είχε επιλεγεί έτσι ώστε στις μισές περιπτώσεις οι μαθητές να έχουν απόψεις ή πεποιθήσεις που να συμπίπτουν με τις απόψεις ή πεποιθήσεις του ενός από τα δύο πρόσωπα, ενώ στις υπόλοιπες περιπτώσεις οι μαθητές δεν είχαν κάποια σχετική προτίμηση (Πίνακας 1).

Ενδεικτικά αναφέρονται δύο ερωτήσεις: Ερ 1: Ο Γιώργος και ο Μιχάλης δεν συμφωνούν στο το ποιο φαγητό είναι πιο νόστιμο. Ο Γιώργος λέει ότι ......είναι νοστιμότερο από ......... (άποψη σύμφωνη με την άποψη του μαθητή). Ο Μιχάλης λέει ότι ........είναι νοστιμότερο από ...........(άποψη αντίθετη με την άποψη του μαθητή). 1α) Μπορούμε να πούμε ότι κάποιος από τους δύο έχει δίκιο και ο άλλος άδικο; (Αν Όχι:) Γιατί; 1β) (Αν Ναι:) Υπάρχει τρόπος να βρούμε ποιος από τους δύο έχει δίκιο; Ερ 4. Η Σοφία και η Ρένα δεν συμφωνούν στο ποιο φαγητό είναι πιο θρεπτικό. Η Σοφία λέει ότι ......είναι πιο θρεπτικό από .... (δεν έχει σχετική πεποίθηση ο μαθητής). Η Ρένα λέει ότι ........είναι πιο θρεπτικό από ....4α) Μπορούμε να πούμε ότι κάποια από τις δύο έχει δίκιο και κάποια έχει άδικο; (Αν Οχι:) Γιατί; 4β) (Αν Ναι:) Υπάρχει τρόπος να βρούμε ποια από τις δύο έχει δίκιο;

Παρόμοια δομή είχαν και οι λοιπές ερωτήσεις. Οι σχετικές απόψεις και πεποιθήσεις των μαθητών είχαν διερευνηθεί μερικές μέρες νωρίτερα με σύντομες ατομικές συνεντεύξεις.

Βαθμολόγηση: Οι σωστές απαντήσεις για κάθε ερώτηση βαθμολογήθηκαν με 1 οι λανθασμένες με 0. Στην περίπτωση των ερωτήσεων που αφορούσαν σε πεποιθήσεις, ως σωστές θεωρήσαμε τις απαντήσεις σύμφωνα με τις οποίες είναι δυνατόν να ελεγχθεί ποιο από τα δύο πρόσωπα έχει δίκιο, ενώ για τις ερωτήσεις που αφορούσαν σε απόψεις, τέτοιες απάντησεις θεωρήθηκαν λανθασμένες. Στη συνέχεια, για κάθε μαθητή υπολογίστηκε η συνολική βαθμολογία σε ερωτήσεις απόψεων και ερωτήσεις πεποιθήσεων.

ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ

Στον πίνακα 4 φαίνεται η βαθμολογία στις τέσσερις κατηγορίες ερωτήσεων. Συνολικά και για τις δύο τάξεις, 51 (85%) μαθητές, στις ερωτήσεις όπου δεν υπάρχει προτίμηση και 55 (91,7%) μαθητές, στις ερωτήσεις που υπάρχει προτίμηση, πιστεύουν σωστά ότι η ορθότητα των πεποιθήσεων είναι δυνατόν να ελεγχθεί. Αντίθετα, 34 (56,7%) μαθητές, στις ερωτήσεις όπου δεν υπάρχει προτίμηση και 36 (60%) μαθητές, στις ερωτήσεις όπου υπάρχει προτίμηση, πιστεύουν λανθασμένα ότι μπορεί επίσης να ελεγχθεί η ορθότητα των απόψεων. Οι διαφορές αυτές στη βαθμολογία στις ερωτήσεις πεποιθήσεων και απόψεων είναι στατιστικά σημαντικές (Wilcoxon Signed-Ranks test Z=-5.78, p=.000). Οι διαφορές στη βαθμολογία στις ερωτήσεις απόψεων όπου υπάρχει προτίμηση και σε εκείνες όπου δεν υπάρχει προτίμηση δεν είναι στατιστικά σημαντικές (Ζ=-1.60, p=.09). Αντίθετα είναι στατιστικά σημαντικές οι διαφορές στη βαθμολογία στις ερωτήσεις πεποιθήσεων όπου υπάρχει προτίμηση και σε εκείνες όπου δεν υπάρχει προτίμηση (Z=-2.02, p=.043). Εξάλλου, έλεγχοι Mann-Whitney και Kruskal-Wallis έδειξαν ότι μόνο η ηλικία των μαθητών (η τάξη και όχι το φύλο, ή το σχολικό τμήμα) επιδρά στην βαθμολογία και αυτό μόνο στις ερωτήσεις απόψεων. Δηλαδή, οι μαθητές της έκτης τάξης ήταν πιο πιθανό να υποδείξουν σωστά ότι μια άποψη δεν μπορεί να ελεγχθεί για την ορθότητά της. Επίσης, οι μαθητές και των δύο ηλικιακών ομάδων ήταν εξίσου πιθανό να δεχθούν σωστά ότι η ορθότητα των πεποιθήσων μπορεί να ελεγχθεί.

Πίνακας 4. Βαθμολογία απαντήσεων με τις αντίστοιχες συχνότητες και τα ποσοστά των μαθητών (Ν=30)

	Απόψεις				Πεποιθήσεις
Βαθμολογία	Υπάρχει προτίμηση (Ερ1+Ερ5)		Δεν υπάρχει προτίμηση (Ερ2+Ερ6)		Υπάρχει προτίμηση (Ερ3+Ερ7)		Δεν υπάρχει προτίμηση (Ερ4+Ερ8)
	B (N)	Στ (N)	Β (N)	Στ (N)	Β (Ν)	Στ (Ν)	Β (Ν)	Στ (N)
0 (Δύο λανθασμένες απαντήσεις)	26 86,7%	10 33,3%	25 83,3%	9 30%	0	0	1 3,3%	0
1 (Μία λανθασμένη απάντηση)	2 6,7%	8 26,7%	3 10%	8 26,7%	2 6,7%	3 10%	3 10%	5 16,7%
2 (Δύο σωστές απαντήσεις)	2 6,7%	12 40%	2 6,7%	13 43,3%	28 93,3%	27 90%	26 86,7%	25 83,3%

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Τα αποτελέσματα αυτά δείχνουν ότι υπάρχει μια σαφής αναπτυξιακή αλλαγή όσον αφορά στην ικανότητα των μαθητών να διακρίνουν ανάμεσα σε απόψεις και πεποιθήσεις. Οι μεγαλύτεροι μαθητές τείνουν σε μεγαλύτερο ποσοστό να θεωρούν ότι είναι δυνατόν να ελεγχθεί η ορθότητα των πεποιθήσεων, αλλά όχι των απόψεων. Αντίθετα οι μικροί μαθητές δεν κάνουν αυτή τη διάκριση. Θεωρούν ότι είναι δυνατόν να ελεγχθεί η ορθότητα των πεποιθήσεων αλλά και των απόψεων. Μπορούμε να υποθέσουμε ότι υπάρχει μια επιστημολογική προϋπόθεση σύμωνα με την οποία όλες οι προτάσεις μπορούν να τεθούν σε αξιολόγηση. Η προϋπόθεση αυτή θέτει περιορισμούς στον τρόπο αξιολόγησης υποθέσεων, συμπερασμάτων, απόψεων πεποιθήσεων κλπ. Αρχικά, εφαρμόζεται χωρίς διάκριση σε όλες τις προτάσεις, σε συνδυασμό ίσως με μια πρώιμη διαμόρφωση των εννοιών «σωστό» και «λάθος», σύμφωνα με την οποία όλα στον κόσμο μπορούν να κριθούν ως «σωστά» ή «λανθασμένα». Αργότερα όμως φαίνεται πως διαφοροποιείται ως προς την εφαρμογή της. Ερευνητές από το χώρο της γνωσιακή επιστήμης έχουν επισημάνει τό ρόλο των οντολογικών και επιστημολογικών προϋποθέσεων για την ερμηνεία του φυσικού κόσμου (π.χ. Vosniadou, 1994, Reiner et al., 2000).

Επίσης, οι μαθητές θεωρούν ότι οι απόψεις μπορούν να αξιολογηθούν ή όχι, χωρίς να επηρεάζονται από τις προσωπικές τους προτιμήσεις. Αντίθετα, είναι πιθανότερο να δεχθούν ότι μπορεί να ελεγχθεί για την ορθότητά της μία πεποίθηση που αυτοί έχουν παρά μία πεποίθηση για την οποία αδιαφορούν. Ωστόσο, η διαφορά αυτή είναι μικρή και απαιτείται επιπλέον έρευνα για να διατυπωθούν τελικά συμπεράσματα.

Είναι σημαντικό να επισημανθεί ότι ακόμη και οι μικροί μαθητές είναι έτοιμοι να θέσουν σε αξιολόγηση τις πεποιθήσεις τους. Μπορούμε να υποθέσουμε επομένως ότι οι μαθητές είναι προδιατεθειμένοι να εφαρμόσουν την επιστημονική μέθοδο για τον έλεγχο υποθέσεων, πράγμα που είναι θετικό για τη διδασκαλία των Φυσικών Επιστημών στο Δημοτικό Σχολείο.

Ωστόσο, η δυσκολία διάκρισης των απόψεων από τις πεποιθήσεις συνδέεται με την δυσκολία διάκρισης αντικειμενικών και υποκειμενικών κρίσεων. Η κατανόηση της διάκρισης αυτής αποτελεί προϋπόθεση για την κατανόηση της αναγκαιότητας εφαρμογής επιστημονικής μεθόδου. Επομένως, μπορεί να υποστηριχθεί ότι οι μικροί μαθητές είναι πρόθυμοι να εφαρμόσουν την επιστημονική μέθοδο, αλλά για «λάθος» λόγους.

Βιβλιογραφία

Nickerson, R.S (1986). Reflections on Reasoning. Lawrence Erlbaum Associates, Publishers. Hillsdale, New Jersey.

Reiner, M., Slotta, J. D., Chi, M. T. H., & Resnick, L.B. (2000). Naïve physics reasoning: A commitment to substance-based conceptions. Cognition and Instruction, 18(1), 1-34.

Vosniadou, S. (1994). Capturing and modeling the process of conceptual change. Learning and Instruction, 4, 45-69.

The development of the ability to differentiate beliefs from opinions

The present paper investigates whether school children are able to understand that beliefs, such as, meat is more nutritious than spinach, can be tested for their validity, while opinions, such as, meat tastes better than beans, cannot. The analysis of 60 2^nd and 6^th graders’ responses to a set of questions showed that there is a considerable increase of this ability in older students and that this ability is not affected by children’s personal beliefs or opinions.