Η στάση
των Τσιγγάνων προς το Σχολείο και η
αντιμετώπισή τους από αυτό
Του Νικoλάου Μάνεση
Υπ. Δρ. του Πανεπιστημίου
Πατρών
Θέση του
προβλήματος
Τα τελευταία
χρόνια αρκετοί τσιγγανόπαιδες παρακολουθούν το Δημοτικό Σχολείο
αντιμετωπίζοντας κάποια, μερικές φορές, σοβαρά προβλήματα. Υπάρχει ωστόσο η
πεποίθηση ότι τα πράγματα θα μπορούσαν να είναι γι’ αυτούς καλύτερα. Προσπαθήσαμε
να αποτυπώσουμε τις αιτίες στις οποίες αποδίδουν οι τσιγγάνοι γονείς τη μη, ή
τη μη τακτική φοίτηση των παιδιών τους στο σχολείο, και αντιστοίχως τις αιτίες
στις οποίες αποδίδουν το ίδιο φαινόμενο οι Διευθυντές, οι Δάσκαλοι και οι
Σχολικοί Σύμβουλοι.
Θεωρήσαμε ως
καταλληλότερη προσέγγιση του παραπάνω ζητήματος την εθνομεθοδολογική. Είναι
αναγκαία η “κατανόηση” του “νοήματος”[1] που οι ίδιοι οι
δρώντες δίνουν στις ενέργειές τους. Στόχος μας ήταν να καταγραφούν και να
αναλυθούν οι δυσκολίες φοίτησης των τσιγγανόπαιδων όπως τις “βλέπουν” και τις
“βιώνουν” οι ίδιοι οι τσιγγάνοι γονείς από τη μια, και οι εκπαιδευτικοί (ως
διοικητικοί, διευθύνοντες, εποπτεύοντες ή διδάσκοντες), από την άλλη. Ίσως θα
έπρεπε να διερευνήσουμε την “οπτική” των ίδιων των τσιγγανόπαιδων, των άλλων
μαθητών, ή των γονέων τους, αλλά αυτό είναι μια άλλη διάσταση της έρευνάς μας.
Το δείγμα μας[2] αποτέλεσαν 22
τσιγγάνοι γονείς των Νομών Αχαίας, Αιτωλοακαρνανίας και Ηλείας, τους οποίους
κατηγοριοποιήσαμε με κριτήρια τον τόπο διαμονής, τον τρόπο εγκατάστασης, την
ηλικία και την προσωπική τους εμπειρία από το σχολείο, εάν έχουν ή είχαν δικά
τους παιδιά που φοιτούσαν στο σχολείο. Πήραμε
ημιδομημένες συνεντεύξεις διάρκειας τουλάχιστον μίας ώρας.
Παράλληλα πήραμε 26 ημιδομημένες συνεντεύξεις, που η καθεμιά τους
διήρκεσε γύρω στη μιάμιση ώρα, από Διευθυντές, Δασκάλους και Σχολικούς
Συμβούλους Δημοτικής Εκπαίδευσης των ίδιων Νομών, οι οποίοι είχαν μια προσωπική
εμπειρία από τη φοίτηση και τα προβλήματα φοίτησης των τσιγγανόπαιδων στο
σχολείο.
Διερευνήσαμε τα παρακάτω ερωτήματα:
Ø ποια είναι η αξία της εκπαίδευσης και του
σχολείου για τους τσιγγάνους γονείς
Ø ποια είναι τα εμπόδια φοίτησης των
παιδιών τους στο σχολείο
Ø ποιος είναι ο τύπος του σχολείου που
επιθυμούν
Ø ποιες είναι (κατά την άποψή τους) οι
στάσεις των Δασκάλων και των Διευθυντών έναντι των τσιγγανόπαιδων του σχολείου
τους
Ø πού αποδίδουν οι δάσκαλοι τα αίτια της μη
κανονικής φοίτησης των τσιγγανόπαιδων
Ø ποιες είναι (κατά την άποψη των δασκάλων)
οι σχέσεις και στάσεις των άλλων μαθητών και των γονέων τους προς τους
τσιγγανόπαιδες, οι στάσεις των τσιγγάνων γονέων έναντι του σχολείου και η σχέση
τους με αυτό
Οι υποθέσεις της έρευνας είναι:
Ø
οι
τσιγγανόπαιδες, ακόμα και όταν ξεπερνούν τα αντικειμενικά εμπόδια και φοιτούν
στο σχολείο, δεν γίνονται δέκτες θετικών αντιδράσεων και μηνυμάτων υποδοχής εκ
μέρους του σχολείου, των μαθητών και των γονέων
Ø τα παιδιά των τσιγγάνων δεν φοιτούν στο
σχολείο κανονικά και η ευθύνη ανήκει κυρίως στη μη θετική στάση των τσιγγάνων
γονιών έναντι του σχολείου
1. Αξία του Σχολείου
Γενικά από τις συνεντεύξεις δεν προκύπτει αρνητική στάση των
τσιγγάνων γονιών έναντι του σχολείου. Όλοι το εκτιμούν, το θέλουν, το θεωρούν
χρήσιμο και αναγκαίο, αν και δεν φαίνεται να κατανοούν τη δομή του, τον τρόπο
λειτουργίας, την ποικιλία της διδασκόμενης ύλης, την μακρόχρονη διάρκειά του.
Ωστόσο αυτή η θετική στάση τους δεν είναι δυναμική, δεν εκδηλώνεται με πράξεις
που να δείχνουν διάθεση υπέρβασης των δυσκολιών και των αντιστάσεων.
Επικαλούνται όλα τα εξωτερικά εμπόδια για να αιτιολογήσουν την μη (ή τη μη κανονική) φοίτηση των παιδιών
τους στο σχολείο, χωρίς να αναφέρονται στη δική τους ευθύνη.
2. Εμπόδια φοίτησης
Ως δυσκολίες φοίτησης των παιδιών τους, αναφέρουν περίπου τις
ίδιες με εκείνες που αντιμετώπιζαν και οι ίδιοι όταν ήταν παιδιά. Αυτές μπορούν
να ομαδοποιηθούν ως εξής:
Ø Συνεχής μετακίνηση της οικογένειας –
έλλειψη σταθερής έδρας και σπιτιού
Ø Φύλαξη του παιδιού και φροντίδα φοίτησής
του στο σχολείο όταν η οικογένεια
μετακινείται
Ø Άσχημη εμφάνιση που προκαλεί ειρωνεία και
απόρριψη
Ø Η ρατσιστική αντίσταση των “άλλων”
Ø Δυσκολίες μάθησης, αφού δεν υπάρχει
βοήθεια από τους ίδιους
Ø Πολιτισμικές διαφορές – έχουν άλλες
συνήθειες και αρχές
Αυτές οι δυσκολίες μπορεί να είναι πραγματικές, μπορεί όμως να
είναι και λογικοφανείς δικαιολογίες οι οποίες αποκρύπτουν τον πραγματικό λόγο
μη φοίτησης των παιδιών στο σχολείο, που είναι το ατομικό τους habitus[3].
3. Η διάθεση κοινωνικής ένταξης των τσιγγάνων και ο τύπος του
σχολείου που επιθυμούν
Αν και η αντικειμενική
κατάσταση των τσιγγάνων, όπως την περιγράφουν οι ίδιοι, είναι πράγματι δύσκολη,
παρόλα αυτά δεν υπάρχει τάση ενδοστρέφειας και απομόνωσής τους.
Δεν επιθυμούν σχολεία ξεχωριστά, αμιγώς τσιγγάνικα, μέσα στους
καταυλισμούς ή κοντά στις μόνιμες κατοικίες τους, προσαρμοσμένα στις ανάγκες
τους και στις πολιτισμικές τους ιδιομορφίες. Αυτό θεωρούν ότι θα τους “απομονώσει”.
Δηλώνουν ότι θεωρούν συμφέρον να αναμειχθούν και να εξομοιωθούν τα παιδιά τους
με τους άλλους, γιατί αυτός είναι ο καλύτερος τρόπος να ενταχθούν στη σχολική
και στη συνέχεια στην κοινωνική και οικονομική ζωή της ελληνικής κοινωνίας.
4. Απόδοση (από τους Δασκάλους) των
αιτίων της μη κανονικής φοίτησης των τσιγγανόπαιδων
Οι Δάσκαλοι αναγνωρίζουν και τη δική τους ευθύνη καθώς και της
Πολιτείας για την ύπαρξη και διαιώνιση του φαινομένου. Θεωρούν κυρίως ως αίτια
μη κανονικής φοίτησης των τσιγγανόπαιδων τα εξής:
Ø τον τρόπος ζωής των τσιγγάνων
Ø την οικογένεια ως ιδιόμορφη δομή με δικές
της αξίες
Ø τη διαφορά της κουλτούρας του σχολείου
από την κουλτούρα των τσιγγάνων
Ø την άγνοια των δασκάλων σχετικά με τους
τρόπους αντιμετώπισης των τσιγγανόπαιδων
Ø την έλλειψη ενδιαφέροντος από την
Πολιτεία
5. Οι στάσεις και οι σχέσεις των άλλων
μαθητών προς τους τσιγγανόπαιδες
Οι Δάσκαλοι θεωρούν ότι οι σχέσεις των άλλων μαθητών με τους
τσιγγάνους συμμαθητές τους είναι ομαλές, αλλά συχνά συμβαίνουν μικροεπεισόδια που
φέρνουν στην επιφάνεια μια υποβόσκουσα αντιπαράθεση η οποία εμφανίζεται και ως
συλλογική εχθρότητα. Η ευθύνη γι’ αυτά τα επεισόδια αποδίδεται από τους
δασκάλους συνήθως στα τσιγγανόπαιδα και στους γονείς των άλλων παιδιών.
6.
Πως οι δάσκαλοι και οι διευθυντές αντιμετωπίζουν τους τσιγγανόπαιδες του
σχολείου τους
Το Σχολείο, ως θεσμός, δεν φαίνεται να προβάλλει κανένα εμπόδιο
στη φοίτηση των τσιγγανόπαιδων. Οι δάσκαλοι και οι διευθυντές δεν είναι
ρατσιστές, αλλά κατά γενικό κανόνα δε θέλουν να έχουν τσιγγανόπαιδα στο σχολείο
ή στην τάξη τους για δυο κυρίως λόγους:
Ø εξαιτίας της έλλειψης χρόνου που είναι
αναγκαίος για την ενασχόλησή τους μόνο με τσιγγανόπαιδα, και
Ø εξαιτίας της έλλειψη σχετικής επιμόρφωσης
και προπαρασκευής για την αντιμετώπιση με ειδικό τρόπο όχι μόνο των
τσιγγανοπαίδων αλλά και των άλλων “μειονοτικών” μαθητών
7. Ποια είναι η στάση των γονέων των
άλλων μαθητών έναντι των τσιγγανοπαίδων συμμαθητών τους
Οι δάσκαλοι θεωρούν τους γονείς των άλλων μαθητών ως κυρίως
υπεύθυνους των δυσκολιών που αντιμετωπίζουν οι τσιγγανόπαιδες στο σχολείο
εξαιτίας του ότι έχουν ρατσιστικές στερεοτυπικές στάσεις και διαθέσεις απέναντί
τους τις οποίες μεταβιβάζουν και ενεργοποιούν μέσω των παιδιών τους.
Περίληψη
Προσπαθήσαμε να
αποκαλύψουμε τα αίτια στα οποία αποδίδουν οι τσιγγάνοι γονείς και οι δάσκαλοι
τη μη (ή μη) κανονική φοίτηση των τσιγγανόπαιδων στο σχολείο. Φαίνεται ότι το
σχολείο παραμένει ρατσιστικό σε επίπεδο της πράξης παρά τις αντίθετες
διακηρύξεις. Οι τσιγγάνοι γονείς έχουν συνειδητοποιήσει τις αντικειμενικές
δυσκολίες, είναι όμως εγκλωβισμένοι στα δικά τους πολιτιστικά “σχήματα” και
δηλώνουν αδύναμοι να προβούν τα εμπόδια. Οι δάσκαλοι αποδίδουν ευθύνη στη
ρατσιστική διάθεση των “άλλων”, γονέων και μαθητών και στη μη συστηματική
παρέμβαση της Πολιτείας. Αναγνωρίζουν ότι και οι ίδιοι δεν είναι
προετοιμασμένοι κατάλληλα ώστε να μπορούν να συμβάλλουν θετικά στην επίλυση του
προβλήματος. Χρειάζεται να γίνει κατανοητό το νόημα που δίνουν οι τσιγγάνοι
γονείς στο σχολείο, να ληφθούν υπόψη και οι γνώμες των δασκάλων πριν η Πολιτεία
προβεί σε ενέργειες σχετικά με τη σχολική ένταξη των τσιγγανόπαιδων την οποία
όλοι φαίνεται να επιθυμούν.
Summary
We tried to bring out the reasons for which ROM and
teachers attribute the not (or subnormal) attendance of ROM’s children in
schools. It seems that Greek school remains racial besides the discourses.
We need to understand the “meaning” of school for the
ROM and take into account the teachers’ point of view before State proceed to
the inclusion of their children which everybody seems to desire.
[1] Weber, M. (1971). Economie et societe, μετάφρ. στα γαλλ., Paris, Plon.
[2] Η έρευνα πραγματοποιήθηκε με τον Καθηγητή κ. Θεόδωρο Μυλωνά στα πλαίσια προγράμματος ΕΠΕΑΕΚ
[3] Ενσωμάτωση άλλων “εμπειριών” που γεννούν “διαθέσεις σχετικά σταθερές και κληροδοτούμενες” (Bourdieu) μη εστραμμένες θετικά προς το σχολείο.