Παγκόσμιοι κίνδυνοι – κίνδυνοι από την παγκοσμιοποίηση
Του Ευάγγελου Ι. Κούκλη
Τομέας Φυσικών Επιστήμων,
Τεχνολογίας και Περιβάλλοντος
Π.Τ.Δ.Ε. Πανεπιστήμιου Αθηνών
Η
παγκοσμιοποίηση είναι ένα σύνθετο φαινόμενο, το οποίο προκλήθηκε κατ’ αρχάς από
τις νέες τεχνολογικές δυνατότητες που δημιουργήθηκαν στην οικονομία, αλλά όχι
μόνο από αυτές. Προκλήθηκε (αλλά και προκαλεί) και από τις αλλαγές στον τρόπο
ζωής, στη σχέση του χώρου και του χρόνου για τον άνθρωπο. Ο χώρος τείνει σήμερα
να εκμηδενιστεί ως παράγοντας δημιουργίας αναστολών στην επέκταση
δραστηριοτήτων πάνω στον πλανήτη, με αποτέλεσμα να μειώνεται συνεχώς και ο
απαιτούμενος χρόνος ανάπτυξης των δραστηριοτήτων του ατόμου και της κοινωνίας.
Με άλλα λόγια, καθοριστικός παράγοντας, συστατικό και αποτέλεσμα της
παγκοσμιοποίησης είναι η σχετικοποίηση των χρονικών
και χωρικών αποστάσεων (Beck, 2000: 32). Αυτές οι αλλαγές αναφέρονται στη
διακίνηση των πληροφοριών (παγκοσμιοποίηση της πληροφορίας), στη διακίνηση των
κεφαλαίων (παγκοσμιοποίηση της οικονομίας), στη διακίνηση πολιτιστικών αγαθών
(παγκοσμιοποίηση του πολιτισμού), στη διακίνηση πληθυσμών (μετανάστευση), στην τηλεεργασία (παγκοσμιοποίηση της συνεργασίας στο επίπεδο
της εργασίας) και στην τηλεεκπαίδευση
(παγκοσμιοποίηση της συνεργασίας στο επίπεδο της εκπαίδευσης), στην εμφάνιση
παγκόσμιων κινδύνων (παγκοσμιοποίηση των κινδύνων), μια πλευρά των οποίων
αποτελούν τα παγκόσμια οικολογικά
προβλήματα (οικολογική παγκοσμιοποίηση). Πρέπει εδώ να υπογραμμίσουμε ότι αυτές
οι αλλαγές προκαλούν στους ανθρώπους αισθήματα άγχους, φόβους και ανασφάλειες
για το μέλλον.
ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΙ ΚΙΝΔΥΝΟΙ
Οφείλουμε
να διευκρινίσουμε από την αρχή ότι οι παγκόσμιοι κίνδυνοι είναι αποτέλεσμα
αποφάσεων και ενεργειών του ανθρώπου. Μπορούμε να διακρίνουμε παγκόσμιους κινδύνους που έχουμε ήδη
αναγνωρίσει:
·
οικολογικές
καταστροφές (τρύπα του όζοντος, φαινόμενο του θερμοκηπίου, όξινη βροχή, ερημοποίηση, εξάντληση φυσικών πόρων κ.ά)
·
βιομηχανικά
/ τεχνολογικά ατυχήματα (Bhopal, Chernobyl, κλπ).
·
Νέες
ασθένειες, διατροφικοί κίνδυνοι (σπογγώδης εγγεφαλοπάθεια,
διοξίνες) κ.ά.
·
κίνδυνοι
που προέρχονται από τα όπλα μαζικής καταστροφής και τη χρήση τους. Π. χ.
πυρηνικά, βιολογικά ή χημικά όπλα. Εδώ θα πρέπει να προσθέσουμε και τους
κινδύνους που οφείλονται στην φονταμενταλιστική ή
ατομική τρομοκρατία.
Αλλά και
κινδύνους που δεν έχουν αναγνωριστεί στις πραγματικές τους διαστάσεις.
Πρόκειται από τη μια για φυσικές καταστροφές όπως πτώση αστεροειδών,
ηφαιστειακές εκρήξεις και άλλες, που δεν είναι δυνατόν να προβλέψουμε, αλλά και
για ανθρωπογενείς καταστροφές (ένα ατύχημα γενετικής
μηχανικής ή βιοτεχνολογίας ή τεχνολογίας της πληροφορικής κ.λπ.).
Όλοι
αυτοί οι κίνδυνοι και οι μορφές που εκδηλώνονται, μας έχουν κάνει να
συνειδητοποιήσουμε, ότι ο κόσμος στον οποίο ζούμε δεν είναι τόσο ασφαλής όσο
πιστεύαμε. Ιδιαίτερα μετά τα τελευταία γεγονότα, αποδεικνύεται ότι οι σύγχρονες
δυτικές κοινωνίες υφίστανται όλο και περισσότερα πλήγματα. Τι συμβαίνει λοιπόν;
Πού πήγε η υπερφίαλη αισιοδοξία για την απεριόριστη δυνατότητα τους να ελέγχουν
την πραγματικότητα; Η εικόνα που αναδύεται μπροστά στα μάτια μας είναι η εικόνα
της δυναμικής εμφάνισης ενός νέου στοιχείου – της διάστασης μιας ανεξέλεγκτης
αρνητικότητας και αβεβαιότητας – το οποίο είχαμε απωθήσει από την αντίληψή μας
για την πραγματικότητα Με άλλα λόγια εκείνο που αποκαλύπτεται τώρα, είναι ότι η
βεβαιότητα που υποστήριζε τον τρόπο ζωής μας δεν ήταν απόλυτη, όπως πολλοί μας
διαβεβαίωναν, αλλά μια κοινωνική κατασκευή. Ο άνθρωπος είναι κατά κάποιο τρόπο
υποχρεωμένος να κατασκευάζει βεβαιότητες εξαιτίας της καταστατικής του
αδυναμίας να γνωρίσει πλήρως και να ελέγξει τη φύση (Σταυρακάκης,
1999: 128). Η αβεβαιότητα και το ρίσκο / διακινδύνευση στην πραγματικότητα
είναι πανταχού παρόντα στοιχεία. Οι θετικοί επιστήμονες αναγνωρίζουν πλέον «ότι
η πλήρης απάλειψη του ρίσκου είναι αδύνατη» (The Royal Society, 1992: 29) κι ότι «η πεποίθηση ότι
μπορούμε να εξαλείψουμε κάθε ρίσκο, αφήνοντας μόνο καθαρό όφελος, συνιστά
παραλογισμό» (The Royal Society, 1992: 35).
Οι αλλαγές που συντελούνται τα τελευταία χρόνια, στα πλαίσια
της παγκοσμιοποίησης, είναι πολύ γρήγορες, με αποτέλεσμα το σύστημα να
βρίσκεται διαρκώς σε μια κατάσταση ανισορροπίας. Οι πολίτες και οι κοινωνικές
ομάδες δεν προλαβαίνουν να επεξεργαστούν αυτές τις αλλαγές. Επιπλέον οι
κοινωνικές αλλαγές εκφράζονται μέσα από δύο τάσεις: από τη μια μεριά βρίσκεται
η παγκοσμιοποίηση και από την άλλη η αναζήτηση των ιδιαίτερων σημείων αναφοράς
(των ριζών) του καθενός. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα την εμφάνιση νέων κινδύνων και
την πρόκληση αντιφατικών εντάσεων μέσα σε ένα πλαίσιο αναταραχών.
Έτσι λοιπόν εμφανίζονται νέοι κίνδυνοι όπως:
·
Κίνδυνοι
δημιουργίας χάσματος ανάμεσα σε μια μειονότητα ανθρώπων που μπορούν με επιτυχία να βρουν το δρόμο τους μέσα στις
νέες συνθήκες που διαμορφώνονται και στην πλειοψηφία των ανθρώπων που
αισθάνονται να βρίσκονται στο έλεος των εξελίξεων.
·
Κίνδυνοι
αποδιοργάνωσης και ρήξης των κοινωνικών δεσμών. Το ξερίζωμα πληθυσμών που
οφείλεται στη μετανάστευση, η χωρίς έλεγχο αστικοποίηση και η διακοπή της
παραδοσιακής κοινωνικής αλληλεγγύης, που αποτελούσε χαρακτηριστικό των
κοινωνιών προηγούμενων δεκαετιών, οδηγούν πολλές ομάδες σε περιθωριοποίηση. Η
κοινωνική κρίση της σημερινής εποχής συμβαδίζει με την εξάπλωση της βίας και
του εγκλήματος.
·
Κίνδυνοι
κοινωνικού αποκλεισμού. Οι νέοι που δεν έχουν προσόντα αντιμετωπίζουν, όταν
αναζητούν εργασία, προβλήματα που είναι σχεδόν αδύνατο να ξεπεραστούν.
·
Κίνδυνοι
αλλοτρίωσης της προσωπικότητας εξαιτίας της ανάπτυξης των νέων τεχνολογιών
(απομόνωση, απώλεια στις αίσθησης πραγματικότητας, κλπ). Η τεχνολογική
επανάσταση που συντελείται συνιστά ένα ουσιώδες στοιχείο για την κατανόηση του
σύγχρονου κόσμου, γιατί δημιουργεί όχι μόνο νέες μορφές κοινωνικοποίησης, αλλά
και νέους ορισμούς ατομικής και συλλογικής ταυτότητας. Η εξάπλωση των
τεχνολογιών και των δικτύων οδηγεί μεν στην ενθάρρυνση της επικοινωνίας με τους
άλλους ανθρώπους, αλλά ταυτόχρονα οδηγεί και στην ενδυνάμωση τάσεων κοινωνικής
απομόνωσης. Πολλοί, ιδιαίτερα νέοι, περνούν πάρα πολλές ώρες μπροστά στην οθόνη
του υπολογιστή. Ο κόσμος της εικονικής πραγματικότητας μπορεί να οδηγήσει σε
απώλεια της αίσθησης πραγματικότητας και σε διαταραχή της μάθησης και της
πρόσβασης στη γνώση. Κάτι τέτοιο θα έχει σοβαρές επιπτώσεις στη διαδικασία
κοινωνικοποίησης των παιδιών και των εφήβων.
·
Κίνδυνοι
δημιουργίας κοινωνιών πολλών ταχυτήτων, ανάλογα με την πρόσβαση στις νέες
τεχνολογίες.
Από την
εποχή του διαφωτισμού μέχρι και τις μέρες μας η κυρίαρχη άποψη της επιστήμης
και συνακόλουθα κύρια κατεύθυνση του εκπαιδευτικού μας συστήματος αποτελεί η
πεποίθηση, ότι για όλα τα φαινόμενα υπάρχει κάποια αιτία, ότι η φύση λειτουργεί
σαν ένα καλοκουρδισμένο ρολόι, ότι μπορούμε να
ελέγξουμε απόλυτα τις εξελίξεις. Το εκπαιδευτικό μας σύστημα διαμορφώνει ανθρώπους
που ζουν με βεβαιότητες.
Όμως κυρίαρχο στοιχείο της νέας
εποχής είναι η αβεβαιότητα. Αυτό προκύπτει από την ανάλυση των παγκόσμιων
κινδύνων που προηγήθηκε αλλά και από την εμφάνιση της κβαντομηχανικής στη
διάρκεια του 20ου αιώνα. Όπως επισημαίνει η έκθεση Gulbenkian (1998, σελ. 61): «Από ένα παρελθόν
αλληλοσυγκρουόμενων βεβαιοτήτων οι οποίες αφορούσαν, είτε στην επιστήμη, είτε
στην ηθική, είτε στα κοινωνικά συστήματα, ερχόμαστε σ’ ένα παρόν όπου πολλά
πράγματα αμφισβητούνται, ακόμα και η εγγενής δυνατότητα να υπάρχουν
βεβαιότητες. Ίσως είμαστε μάρτυρες του τέλους ενός είδους ορθολογικότητας
ακατάλληλης πλέον για την εποχή μας».
Απαιτείται κατά συνέπεια
αναπροσανατολισμός του εκπαιδευτικού μας συστήματος. Κυρίαρχο στοιχείο του
πρέπει να γίνει η καλλιέργεια της αμφιβολίας. Οφείλει το εκπαιδευτικό σύστημα
να παρακολουθήσει τις νέες κοινωνικές εξελίξεις, να αποκτήσει τις δυνατότητες
μιας νέας αντίληψης της κοινωνίας. Να υιοθετήσει την αρχή dubio ergo sum (Beck, 1996: 298) και να προτιμήσει τον Montaigne
από τον Descartes.
Επίσης ένας από τους βασικούς
στόχους της εκπαίδευσης πρέπει να είναι το να καταστήσει τους νέους ικανούς να
παίρνουν αποφάσεις, να διακινδυνεύουν, να αναλαμβάνουν την ευθύνη των πράξεών
τους.
Οφείλει επίσης να εφοδιάσει τους
νέους με νέες δεξιότητες – κλειδιά, ώστε να είναι σε θέση να αντιμετωπίζουν
τους κινδύνους και τις αντιφάσεις της παγκόσμιας κοινωνίας με επιτυχία. Πρέπει
να συνδυάσουμε τις Φυσικές με τις Κοινωνικές Επιστήμες ώστε να κατανοήσουν οι
νέοι τη σχέση του ανθρώπου με το περιβάλλον.
Πάνω απ’ όλα, σκοπός του
εκπαιδευτικού συστήματος πρέπει να είναι το να δώσει στους ανθρώπους την
ελευθερία της σκέψης, της κρίσης, της έκφρασης των αισθημάτων και της φαντασίας
για να αναπτύξουν τις δεξιότητές τους και τη δυνατότητα να αποβάλουν την
ανασφάλεια και το φόβο και να ελέγχουν, όσο εξαρτάται από αυτούς, τη ζωή τους (UNESCO, 1999: σ. 139).
Από την άλλη μεριά το εκπαιδευτικό
σύστημα καλείται να παίξει σημαντικό ρόλο στην αντιμετώπιση των προβλημάτων που
προκύπτουν από την παγκοσμιοποίηση. Καλείται να μετατρέψει τους κινδύνους που
εμφανίζονται σε νέες δυνατότητες. Αντί, δηλαδή, να επιτρέψει να δημιουργηθεί
χάσμα ανάμεσα σε εκείνους που μπορούν με επιτυχία να βρουν το δρόμο τους και σε
εκείνους που αισθάνονται ότι βρίσκονται στο έλεος των εξελίξεων, πρέπει να στοχεύει στην
αμοιβαία κατανόηση μεταξύ των ανθρώπων, στη μεγαλύτερη αίσθηση ευθύνης, σε μια
πιο ισχυρή αλληλεγγύη μεταξύ των ανθρώπων, μέσα από την παραδοχή των
πνευματικών και πολιτιστικών τους διαφορών.
Αντί η εκπαίδευση να είναι αιτία
αποκλεισμού και δημιουργίας ρηγμάτων στην κοινωνία, οφείλει να προωθήσει την
αμοιβαία κατανόηση μεταξύ ατόμων και κοινωνιών.
Το εκπαιδευτικό σύστημα οφείλει να
απαντήσει στις προκλήσεις και τους κινδύνους της κοινωνίας της πληροφορίας,
μέσα από τον εμπλουτισμό του περιεχομένου των γνώσεων, καθώς και την “ωρίμανσή”
τους μέσα από την εκπαίδευση και την αφομοίωσή τους.
Τέλος, το εκπαιδευτικό σύστημα πρέπει να συμβάλει στην
προστασία της πολιτισμικής ιδιαιτερότητας και της παράδοσης του κάθε λαού η
οποία απειλείται με εξαφάνιση. Είναι αναγκαίο το άτομο να συνειδητοποιήσει τις
ρίζες του, έτσι ώστε να μπορεί να βρίσκει σημεία αναφοράς, που θα του δίνουν τη
δυνατότητα να καθορίζει την ταυτότητά του αλλά και να μάθει να σέβεται τον
πολιτισμό των άλλων λαών. Η κατανόηση του άλλου θα μας βοηθήσει να κατανοήσουμε
καλύτερα τον εαυτό μας.
Beck, Ulrich (2000) Τι
είναι παγκοσμιοποίηση; Αθήνα: ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ
Beck, Ulrich (1996) Η
επινόηση του πολιτικού, Αθήνα: Νέα Σύνορα – Α. Λιβάνη
Κούκλης, Ευάγγελος / Κωστόπουλος,
Δημήτριος (2001) Η χρησιμοποίηση της Δυναμικής Αντιμετώπισης Κινδύνων (Risk Management) στο εργαστήριο Φυσικών Επιστημών, 9ο
Συνέδριο ΕΕΦ, Χίος
Moren, Edgar (1999) Οι
εφτά γνώσεις κλειδιά για την παιδεία του μέλλοντος, Αθήνα: Εκδόσεις
Εικοστού Πρώτου.
Prigogine, Ilya (1996) Το
Τέλος της Βεβαιότητας, Αθήνα: Κάτοπτρο
Royal Society, The (1992) Risk: Analysis,
Perception and management. Report of a Royal Society Study Group, London:
The Royal Society.
Σταυρακάκης, Γιάννης (1999) «Φύση και επιστημονικός λόγος», στο Λουλούδης, Λεωνίδας / Γεωργιάδου,
Βασιλική / Σταυρακάκης, Γιάννης, Φύση, Κοινωνία,
Επιστήμη, Αθήνα: ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΝΕΦΕΛΗ
UNESCO (1999) ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ, Ο ΘΗΣΑΥΡΟΣ ΠΟΥ ΚΡΥΒΕΙ ΜΕΣΑ ΤΗΣ,
Έκθεση της Διεθνούς επιτροπής για την Εκπαίδευση στον 21ο Αιώνα.
Αθήνα: Gutenberg
ABSTRACT
The changes,
caused by Globalization are referred – among other things – to the appearance
of global dangers, one side of which is the global ecological problems.
Globalization
itself causes new dangers, as the danger of disorganization and breaking up of
social ties, danger of social elimination, dangers caused by development of new
technology (e.g. isolation, loss of sense of reality etc.), danger of creating
societies of various speeds, according to their possibility of using new
technologies etc.
The
educational system has to be adjusted to the new circumstances. It has to
prepare young people to live in an environment of uncertainty and risks.
Therefore we are obliged to reorientate our educational system. Its major aim
must be the development of doubt, the development of facilities, which will
make young people able to face effectively the new and more and more
complicated circumstances.
On
the other side, the educational system is expected to play an important role in
the solution of problems, caused by the Globalization. It is also expected to
change the new risks into new potentials.