Παγκοσμιοποίηση και Πολιτική της Ευρωπαϊκής Επιτροπής σε θέματα Εκπαίδευσης μέσα από τις «Πράσινες Βίβλους» (green papers) και τις «Λευκές Βίβλους» (white papers) της δεκαετίας 1991-2001.

Της Σοφίας Χατζηστεφανίδου

Δρ. ,Παιδαγωγικό Τμήμα Προσχολικής Εκπαίδευσης

Πανεπιστημίου Κρήτης

Υποπερίοδος Πρώτη: 1991-1995

Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή (Commission ή απλά Com ή Επιτροπή στο υπόλοιπο κείμενο) είναι πηγή σημαντικών πρωτοβουλιών και διαδραματίζει μοναδικό ρόλο στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Οι «Πράσινες Βίβλοι» είναι ντοκουμέντα που εκδίδονται από την Επιτροπή και αναφέρονται σε ειδικά πεδία. Απευθύνονται κυρίως σε οργανισμούς ή συμβούλους και περικλείουν συνήθως ιδέες, οι οποίες, μάλιστα, μετά από δημόσιο διάλογο με τους ενδιαφερόμενους φορείς, μπορεί και να τροποποιηθούν (http:// europa.eu.int/comm/off/green/intex_en.htm). Ο χαρακτήρας των «Πράσινων Βίβλων» είναι παραινετικός και συνήθως προκαλεί την ώθηση για την πιθανή νομολογία που ακολουθεί στο συγκεκριμένο θέμα.

Οι «Λευκές Βίβλοι» περιέχουν προτάσεις της Επιτροπής για δράσεις στην κοινότητα. Οι προτάσεις των «Λευκών Βίβλων» αποτελούν τις επίσημες γραμμές δράσεων που πρέπει να πραγματοποιηθούν σε ευρωπαϊκό επίπεδο (http:// europa.eu.int/comm/off/white/intex_en.htm). Συνήθως η έκδοση «Λευκών Βίβλων» ακολουθεί την έκδοση «Πράσινων Βίβλων».

Μελετήθηκαν οι «Πράσινες» και οι «Λευκές Βίβλοι» καθώς και κάποιες πρωτοβουλίες της Επιτροπής - αποτυπωμένες σε Σχέδια Δράσης (action plans) – της τελευταίας δεκαετίας, που αναφέρονται στην εκπαίδευση. Παρατηρήθηκε, από τη μελέτη του υλικού της δεκαετίας, η εμφάνιση δύο υποπεριόδων : 1991-1995 και 1995-2001, που χαρακτηρίζονται:

α) Από τη μικρή έμφαση στο Ίντερνετ και τις δυνατότητές του κατά την πρώτη υποπερίοδο σε σχέση με τη δεύτερη.

β) Από την εμφάνιση του όρου διεθνοποίηση (internatiοnalization) στα κείμενα της εκπαίδευσης της πρώτης υποπεριόδου, έναντι του όρου παγκοσμιοποίηση (globalization), που εμφανίζεται σε κείμενα σχετιζόμενα με την οικονομία.

γ) Από την εμφάνιση ενός κύκλου δράσης παρόμοιου και στις δύο υποπεριόδους. Συγκεκριμένα, στην αρχή κάθε περιόδου εμφανίζεται ένα γενικόλογο κείμενο, που αφορά στην εκπαίδευση (π.χ. ένα green paper ή ένα σχέδιο δράσης), κατόπιν εμφανίζονται κείμενα (με τη μορφή green ή white paper ), τα οποία, παρότι δεν αφορούν άμεσα στην εκπαίδευση (π.χ. αναφέρονται στην καινοτομία ή την ανταγωνιστικότητα ή την απασχόληση ), κάνουν εκτενή αναφορά σ’ αυτήν. Τέλος, ακολουθεί η έκδοση μιας “Λευκής Βίβλου” ή η ανάληψη μιας πρωτοβουλίας για την εκπαίδευση, που λαμβάνει υπόψη της όλα τα ενδιάμεσα στάδια.

Στην παρούσα εργασία παρουσιάζεται συνοπτικά και υπό μορφή πινάκων το υλικό της πρώτης περιόδου, 1991-1995.

ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ

Η ανάλυση κειμένου (content analysis) των ντοκουμέντων εκπαίδευσης της Com, της δεκαετίας 1991-2001, αναδεικνύει την αλληλεπίδραση τεσσάρων όρων - «οντοτήτων» που αλληλεπιδρούν στο πλαίσιο του παγκοσμιοποιημένου περιβάλλοντος και επηρεάζουν την εκπαιδευτική πολιτική.

Βασικοί όροι

1)Έθνος - Κράτος

Το εθνικό κράτος, υπό τη μορφή που το γνωρίζουμε σήμερα, είναι το πολιτικό μόρφωμα που δημιουργείται στην Ευρώπη πριν δύο αιώνες, κάτω από την επίδραση μιας καινούργιας μορφής εθνικισμού, ισχυρότερης και στενότερης από κάθε προηγούμενη (Tilly, 1994). Μέχρι σήμερα ο ρόλος του εθνικού κράτους στη διαμόρφωση και υλοποίηση της εκπαιδευτικής πολιτικής παραμένει κυρίαρχος και αδιαμφισβήτητος.

2)Τοπικότητα-Περιοχές

2α) Τοπικότητα –Τοπικό (local)

Πρόκειται για χαρακτηρισμό κοινοτήτων που αναπτύχθηκαν στα πλαίσια του εθνικού κράτους (π.χ. Hollywood - Οξφόρδη). Εντάσσονται μάλλον στο πλαίσιο του έθνους-κράτους και σε μικρότερο βαθμό αντανακλούν την ισχύ της περιοχής όπου βρίσκονται.Με την πρόοδο των επιστημών, και ειδικά των Τεχνολογιών Πληροφορίας και Επικοινωνίας (ΤΠΕ), η ισχύς τους αυξάνεται κατακόρυφα και αποτελούν παράγοντα που συντελεί στη μείωση της δύναμης αλλά και της ενότητας του εθνικού κράτους. Στις κοινότητες αυτές αποδίδεται, πλέον, ο χαρακτηρισμός «κοινότητες γνώσης» ή «κοινότητες πληροφορίας» και θεωρείται ότι δημιουργούν την οικονομία της γνώσης και στηρίζονται σ’ αυτήν (Chatterton/Goddard, 2000:478). Η έντονη τάση για άρση κάθε εμποδίου, οικονομικού, νομοθετικού, γεωγραφικού, η οποία ωθείται κυρίως από την ανάπτυξη των ΤΠΕ, ευνοεί την αύξηση της ισχύος του παράγοντα «τοπικότητα», χωρίς ωστόσο να εξασφαλίζεται η μακροχρόνια επιτυχία και ισχύς των τοπικών κοινοτήτων (η επιφύλαξη αυτή αίρει την πιθανότητα «φετιχοποίησής» τους).Η δυνατότητα αύξησης της ισχύος των κοινοτήτων αυτών συνεισφέρει και στις δύο σύγχρονες μετατοπίσεις στην εκπαίδευση. Η πρώτη αφορά στη φύση των εκπαιδευτικών περιεχομένων, η δεύτερη στην εισαγωγή νέων παικτών παροχής αλλά και ζήτησης στον εκπαιδευτικό τομέα (με κυριότερους εκπροσώπους τις επιχειρήσεις και το Internet).

2β) Περιοχές (Regions).

Αρχικά ταυτίστηκαν με το χωρισμό του κράτους σε νομούς, διαμερίσματα, επαρχίες κ.λ.π. και τέθηκε το ζήτημα της διοικητικής σχέσης τους προς το εθνικό κράτος. Η διοικητική αυτή σχέση παρουσιάζεται διαφοροποιημένη από κράτος σε κράτος. α) Οι περιοχές σχεδιάζουν μόνες τους παρά υπόκεινται σε κεντρικό σχεδιασμό. β) Οι περιοχές αναζητούν κεφάλαια για την ενδογενή ανάπτυξή τους πέρα από τις άμεσες κρατικές επιχορηγήσεις, εκμεταλλευόμενες τη δυνατότητά τους να προσφέρουν κάποιο ιδιαίτερο χαρακτηριστικό, όπως περιβάλλον, ποιότητα ζωής, εργατικό δυναμικό. γ) Οι περιοχές στρέφονται όχι τόσο στη δημιουργία παραδοσιακών βιομηχανικών υποδομών, όσο στην ανάπτυξη του ανθρώπινου κεφαλαίου και στην εξέλιξη των επιχειρήσεων (business development). δ) Αναπτύσσουν τη χρήση δικτύων, ώστε να αποφευχθεί η εδαφική εξάρτηση.

Στην αμέσως επόμενη μεγένθυνσή του ο όρος «περιοχές» μπορεί να περιλαμβάνει συνενώσεις κρατών ή τόπων, που συγκεντρώνουν κάποια από τα παραπάνω χαρακτηριστικά (π.χ. Σκανδιναβία, Ασιατικές τίγρεις).

Κορυφαίο ζήτημα για την ενότητα του κράτους συνιστά η ύπαρξη και ο βαθμός ισχύος τοπικών κυβερνήσεων. Από τη δεκαετία του ’80 ο ρόλος των περιοχών αναβαθμίζεται μιας και τείνει να ελαττωθεί ο ρόλος του κράτους. Σύμφωνα με τον Keating (1998:73):

Αυτές οι αλλαγές στην κοινωνική οργάνωση, την εργασία και κυρίως την οικονομία, σε τοπικό – περιοχικό επίπεδο, φέρνουν αντιμέτωπα τα συστήματα εκπαίδευσης και κατάρτισης με νέες προκλήσεις (Green,1999:58): α) Η ανάγκη για μείωση των κοινωνικών κονδυλίων, προκειμένου να ενισχυθεί η ανταγωνιστικότητα και να γίνει προσέλκυση ξένων επενδύσεων, οδηγεί σε αυστηρό γραφειοκρατικό έλεγχο, ο οποίος επεκτείνεται και στα εκπαιδευτικά συστήματα, με την απαίτηση να γίνουν πιο αποδοτικά. β) Εμφανίζεται γενικευμένη ανάγκη για την απόκτηση προσόντων και δεξιοτήτων υψηλότερου επιπέδου.

3) Ευρωπαϊκή ολοκλήρωση – Ευρωπαϊκότητα –Ευρώπη (Europeanization-Europe).

Σε συνέχεια της παραπάνω θεώρησης η Ευρώπη θα μπορούσε να θεωρηθεί ως μεγάλη περιοχή (Green, 1999:56). Η προσπάθεια, όμως, που καταβάλλουν τα κράτη – μέλη για την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση (νοούμενη διττά, υπό την έννοια της διεύρυνσης της ΕΕ και υπό την έννοια του ποιοτικού μετασχηματισμού της τελευταίας), καθώς και η εκπεφρασμένη βούλησή τους προς αυτήν την κατεύθυνση επιτρέπουν τη θεώρηση της Ευρώπης ως μιας νέας οντότητας, που δεν έχει ιστορικό προηγούμενο. Η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση, ωστόσο, παραμένει έννοια ασαφής και αντιφατική. Άλλοτε παραπέμπει στη δημιουργία των Ενωμένων Πολιτειών της Ευρώπης και άλλοτε ενισχύει την ετερότητα των εθνικών κρατών. Η αντίφαση αυτή είναι θεμελιώδης, έχει αναλυθεί από πολλούς ερευνητές (Nóvoa, 2000) και αποτελεί μάλλον πολιτικό πρόβλημα και όχι τεχνικό ζήτημα.Υπάρχουν συγκεκριμένοι τομείς, η δράση στους οποίους παρουσιάζει εμφανή σημεία επινοητικότητας και προόδου (π.χ. ΟΝΕ ), και άλλοι, στους οποίους δεν έχει σημειωθεί αξιόλογη πρόοδος (π.χ. κοινή εξωτερική πολιτική, κοινή αμυντική πολιτική ) (Hix,1999:348).

4) Παγκοσμιοποίηση (Globalization) – Διεθνοποίηση (Internationalization).

4α) Παγκοσμιοποίηση

Το νόημα του όρου «παγκοσμιοποίηση» περιέχει πολλές παραμέτρους. Κυριότερες θεωρούνται (Νóvoa, 2000:56 και Field, 1998:12-13):

α) Η υποχώρηση της ισχύος του εθνικού κράτους.

β) Η ανάδειξη ισχυρών τοπικών περιοχών, αλλά και περιοχών με σοβαρά προβλήματα ( π.χ.τρίτος κόσμος, πρώην Γιουγκοσλαβία).

γ) Η ενοποίηση οικονομικών κεφαλαίων, γεγονότων, καινοτομιών, αναγκών εκπαίδευσης, αναγκών πολιτισμού και άλλων ανθρώπινων δραστηριοτήτων στο χώρο και το χρόνο, κύρια με τη χρήση των ΤΠΕ.

Η παγκοσμιοποίηση, ως όρος, κάποιες φορές χρησιμοποιείται με ασαφή, ως προς το περιεχόμενο τρόπο, που υπερβαίνει και ανταγωνίζεται την Ευρώπη και την ολοκλήρωσή της (μεγαλύτερος ρυθμός ανάπτυξης και απασχόλησης στις ΗΠΑ – Com (2000):10 - πολιτιστική κυριαρχία του αμερικανικού κινηματογράφου, παραγωγή και χρήση γενετικά τροποποιημένων τροφίμων στις ΗΠΑ). Άλλοτε, πάλι, η Ευρώπη ταυτίζεται με την παγκοσμιοποίηση (π.χ., πρωτοπορία της Ευρώπης στην κινητή τηλεφωνία).

Οι κυριότερες επιδράσεις της παγκοσμιοποίησης στην εκπαίδευση δεν μπορούν να κωδικοποιηθούν εύκολα.

4β) Διεθνοποίηση

Ο όρος διεθνοποίηση διαφέρει ουσιωδώς από τον όρο παγκοσμιοποίηση. Προϋποθέτει την ύπαρξη εθνικών κρατών και εξυπονοεί μάλλον την αμοιβαία συνεργασία τους, παρά τον μεταξύ τους ανταγωνισμό (Reichert, 2000:32).

ΙΣΤΟΡΙΚΗ-ΕΠΙΣΤΗΜΟΛΟΓΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΊΑΣΗ ΤΩΝ ΠΡΑΣΙΝΩΝ ΚΑΙ ΛΕΥΚΩΝ ΒΙΒΛΩΝ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

Περίοδος 1991-1995

1.Η «Πράσινη Βίβλος για την ευρωπαϊκή διάσταση της εκπαίδευσης» του 1993.

2.Η «Λευκή Βίβλος για την ανάπτυξη, την ανταγωνιστικότητα και την απασχόληση» του 1994.

3. Η «Πράσινη Βίβλος για την Καινοτομία» του 1995.

4. Η «Λευκή Βίβλος για τη διδασκαλία και τη μάθηση» του 1995.

	ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ	ΤΟΠΙΚΟ	ΕΘΝΙΚΟ	ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ	ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ
1.g.p 1993 Για την ευρ. διά-σταση στην εκπ/ση	*ευρωπαϊκή διάσταση της εκπαίδευσης *ευρωπαίος πολίτης *βελτίωση εκπαίδευσης *βελτίωση κατάρτισης	*σύνδεση σχολείου-κοινωνίας *ανταλλαγές μαθητών *αδελφοποίηση σχολείων	*Τ^3(Training The Teachers)	*προγράμματα κινητικότητας *προγράμματα εκμετάλλευσης γλωσσών *Distanse Learning (χωρίς αναφορά στο Internet) *προώθηση καινοτομίας *δημιουργία βάσεων δεδομένων

	ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ	ΤΟΠΙΚΟ	ΕΘΝΙΚΟ		ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ		ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ
2.w.p Ανά-πτυξη απασχό-ληση, αντα-γωνι-στικότητα 1994	*μεταρρύθμιση *απόκτηση δεξιοτήτων(skills)	*αύξηση του χρόνου στην κατάρτιση *υποδείξεις σε παν/μια για L^3(Long Life Learning) *συνεργασία επιχειρήσεων με πανεπιστήμια *συγχρηματοδοτή- σεις		*κριτήρια κατάρτισης *συγχρημα-τοδότηση *εκπαίδευση του προσωπικού των SME (Small and Medium Enterprises)		*προγράμματα κινητικότητας *μεθοδολογίες κατάρτισης *ΤΠΕ-δημιουργία βάσεων δεδομένων *καινοτομικές προσεγγίσεις	*σύγκριση δεικτών με ΗΠΑ και ΙΑΠΩΝΙΑ

	ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ	ΤΟΠΙΚΟ	ΕΘΝΙΚΟ	ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ		ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ
3.g.p. Καινοτομία 1995	*διαρκής βελτίωση της εκπαίδευσης και κατάρτισης	*συνεργασία με επιχειρήσεις *συγχρηματοδοτήσεις	*ιστορικές ρίζες καινοτομιών(π.χ.τουρισμός Γαλλία) *αύξηση του χρόνου κατάρτισης *εστίαση σε νέα προσόντα *μεικτά προγράμματα κατάρτισης σε παν/μια και επιχειρήσεις *εκμετάλλευση της εκπαίδευσης από απόσταση *εκπαίδευση του προσωπικού των SME		*προγράμματα R&D (ειδικά για την εκπ/ση και την κατάρτιση, Socrates και Leonardo) *εκμετάλλευση της έρευνας των μεγάλων ινστιτούτων *πρόγραμμα κινητικότητας *δημιουργία ευρωπαϊκού δικτύου συνεργασίας εκπ/σης και βιομηχανίας *κριτήρια Δεξιοτήτων *ευρωπαϊκό παρατηρητήριο καινοτομίας *“εταιρικά”παν/μια	ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ (χωρίς περαιτέρω επεξηγήσεις)

	ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ	ΤΟΠΙΚΟ	ΕΘΝΙΚΟ		ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ		ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ
4.w.p Κοινωνία της μάθησης 1995	Κοινωνία της μάθησης βασισμένη σε: *απόκτηση προσόντων *δυνατότητα απασχόλησης	*σύνδεση εκπαίδευσης και επιχειρήσεων *νέες διδακτικές προσεγγίσεις		*ποιότητα εκπ/κών υπηρεσιών *πιστοποίηση διπλωμάτων *L^3,T^3 *αναζήτηση πηγών χρηματοδότησης *αύξηση ποσοστού πρόσβασης στην τριτοβάθμια εκπαίδευση		*αυτονομία εκπαιδευτικών *αξιολόγηση *συμμετοχή όλων	*ΓΊΝΕΤΑΙ ΑΝΑΦΟΡΑ ΜΟΝΟΝ ΣΤΗ ΔΙΕΘΝΟΠΟΙΗΣΗ

ΑΝΤΙ ΕΠΙΛΟΓΟΥ

Από το «αμήχανο» κείμενο της «Πράσινης βίβλου της ευρωπαϊκής διάστασης στην εκπαίδευση» (Green paper on the european dimension of education, 1993) και κάτω από την επίδραση κοινωνικών, οικονομικών, πολιτικών παραγόντων, φθάνουμε σε συγκεκριμένες προτάσεις της Επιτροπής σε θέματα κατάρτισης και εκπαίδευσης στη «Λευκή Βίβλο» του 1995, προκειμένου να αντιμετωπιστούν οι αντίστοιχες προκλήσεις.

Η Ευρώπη μέσα σε μια πενταετία μοιάζει να έχει «μεγαλώσει», «ωριμάσει» και προκειμένου να προλάβει το τραίνο της «γνώσης» και της «πληροφορίας» προσπαθεί, προτείνει λύσεις για την εκπαίδευση, που πρέπει να ακολουθηθούν σε τοπικό, εθνικό και κοινοτικό επίπεδο. Τα κριτήρια επιλογής των λύσεων αυτών βρίσκονται σε στενή συνάφεια με τις αντίστοιχες προκλήσεις.

Η Επιτροπή σωστά διαβλέπει ότι πρέπει να συνδεθούν η εκπαίδευση και η κατάρτιση με την καινοτομία και γενικότερα με την έρευνα ( Research and Development ). Στο σχήμα που προσπαθεί να θεμελιώσει, διαφαίνεται η πεποίθησή της ότι η εκπαίδευση και η κατάρτιση θα δημιουργήσουν την «κοινωνία της μάθησης», έτσι ώστε να καταστεί δυνατή η είσοδος των περισσοτέρων (με ταυτόχρονη μείωση της ανεργίας) στην «κοινωνία της πληροφορίας και της γνώσης». Ελπίζεται ότι στη συνέχεια θα υπάρξει ανατροφοδότηση των «τριών» κοινωνιών και κατά την αντίστροφη, βεβαίως, φορά, ώστε και η εκπαίδευση με τη σειρά της να τροφοδοτείται από τη γνώση και την πληροφορία.

Παρολαυτά, το κείμενο κρίνεται συντηρητικό (Field, 1998:74-76) και η αποδοχή του υπήρξε μέτρια από το Συμβούλιο των Υπουργών Παιδείας της ΕΕ της 6^ης Μαϊου του 1996 (Κείμενα σχετικά με την εκπαίδευση, την κατάρτιση και τη νεολαία, 1993-1997:195).

Οι επιφυλάξεις με τις οποίες έγινε δεκτό το κείμενο δικαιώθηκαν, γιατί η αλληλεπίδραση μεταξύ των τριών κοινωνιών, της μάθησης, της πληροφορίας και της γνώσης, στην οποία στόχευε η Επιτροπή, διαταράχτηκε την επόμενη πενταετία 1996-2000, με καταλύτη τις ραγδαίες εξελίξεις στο χώρο της Κοινωνίας της Πληροφορίας και ειδικά την εξάπλωση του διαδικτύου. Σήμερα απαιτείται επιπλέον προσαρμογή των εκπαιδευτικών συστημάτων προς την κατεύθυνση των δικτύων και του διαδικτύου.

Προς την κατεύθυνση αυτή και προς την ηλεκτρονική εκπαίδευση κινείται πλέον μετά το 1996 η Επιτροπή, έστω και καθυστερημένα. Στο Σχέδιο δράσης (Action plan) του 1996 καθώς και στην «Πράσινη» και τη «Λευκή Βίβλο» για την εργασία, του 1996 και 2000 αντίστοιχα, γίνεται φανερή η πίεση που αισθάνεται η Ευρώπη από την παγκοσμιοποίηση. Οι καιροί απαιτούν γενναίες πρωτοβουλίες και το Συμβούλιο της Ευρώπης στη Σύνοδο Κορυφής της Λισαβώνας (2000) εξουσιοδοτεί την Επιτροπή να κινηθεί προς την κατεύθυνση δημιουργίας της e-Europe.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ)

Chatterton, P. & Goddard, J. (2000) The Response of Higher Education Institutions to Regional Needs. European Journal of Education, 35(4).

Commission of the European Communities (1993) Green Paper on the European Dimension of Education. Luxembourg: Office for Official Publications.

Commission of the European Communities (1994) Growth, Competitiveness, Employment: The Challenges and Ways Forward into the 21^st Century. Luxembourg: Office for Official Publications.

Commission of the European Communities (1995) Green Paper on Innovation. Luxembourg: Office for Official Publications.

Commission of the European Communities (1995) Teaching and Learning: Towards the Learning Society. Brussels:DGV.

Field, J. (1998) European Dimensions: Education, Training and the European Union. London and Philadelphia: Jessica Kingsley Publishers.

Green, A. (1999) Education and globalization in Europe and East Asia: convergent and divergent trends. Journal of Education Policy, 14 (1), 55-71.

Hix, S. (1999) The Political System of the European Union. London: MacMillan Press.

Καζαμίας, Α. (1996) Η ελληνική εκπαίδευση στην Ενωμένη Ευρώπη: προβλήματα και προοπτικές, στο Α.Κοσμόπουλος κ.ά. (επιμ.) Η Εκπαίδευση στην Ενωμένη Ευρώπη. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.

Keating, M. (1998) The new Regionalism in Western Europe. E. Eldgar Publications.

Nóvoa, A. (2000) Europe and Education: Historical and Comparative Approaches στο Σήφης Μπουζάκης (επιμ.) Ιστορικο-Συγκριτικές Προσεγγίσεις, Αθήνα: Gutenberg.

Reichert, S., Wächter, B. (2000) The Globalization of Education and Training: Recommendations for a Coherent Response of the European Union. Academic Cooperation Association (ACA), European Council, September 2000, 32.

Tilly, C. (1994) States and nationalism in Europe 1492-1992. Theory and Society, 23 (1), 131-146.

Abstract. The present paper forms part of a broader unit in which the European Commission policy in educational matters is examined through the Green and White Papers of the decade 1991 – 2001. This very paper focuses the period 1991 – 1995. Basic instrument of the analysis consists the distinction between local, national, european and international / global level, which the European Commission educational policy concerns.