Από τη "societa clausa" στην "ανοιχτή κοινωνία" της παγκοσμιοποίησης,

ή "Όταν το σήμερα γίνεται χθες":

Οι πραγματολογικές δυσανεξίες των Ανθολογίων του Δημοτικού Σχολείου

Των Αθανασιάδου Ι. – Δασκαλάκη Ν – Μπεγλοπούλου Μ.

Μεταπτυχιακών Φοιτητριών στο Π.Τ.Δ.Ε. Φλώρινας του Α.Π.Θ.

Εισαγωγή

Είναι γεγονός ότι οι λειτουργίες του σχολικού εγχειριδίου δεν αποτελούν σταθερά χαρακτηριστικά του, αλλά μεταβάλλονται ανάλογα με τις κοινωνικές και εκπαιδευτικές συνθήκες, τους σκοπούς της εκπαίδευσης, τις μεθόδους διδασκαλίας και μάθησης, το αντικείμενο διδασκαλίας, το μαθητικό πληθυσμό στον οποίο απευθύνονται, κ.τ.λ[1].

Σκοπός της έρευνας, της οποίας τα αποτελέσματα θα παρουσιαστούν αμέσως παρακάτω, ήταν να εξετάσουμε κατά πόσο τα κείμενα που περιέχονται στα Ανθολόγια συμβαδίζουν με τις σημερινές εξελίξεις και ανταποκρίνονται στις σύγχρονες ανάγκες των μαθητών και της αποστολής του σχολείου σήμερα.

Ως αντικείμενο μελέτης επιλέξαμε τα Ανθολόγια του Δημοτικού Σχολείου, αφενός διότι πρωτοεκδόθηκαν πριν από 27 χρόνια (1974), συνεπώς ενδέχεται να μην ανταποκρίνονται στις εξελίξεις των ημερών και αφετέρου, διότι δεν έχει ερευνηθεί επαρκώς η λειτουργία και η διδακτική χρήση των κειμένων τους. Ενώ τα εγχειρίδια για τα υπόλοιπα μαθήματα έχουν άμεσο και εκφρασμένο ιδεολογικό σκοπό, τα αναγνωστικά (στα οποία εντάσσονται τα Ανθολόγια) αποτελούν βοηθήματα, που ο δάσκαλος χρησιμοποιεί για τη διδασκαλία της ανάγνωσης, της γραφής, της ορθογραφίας, του συντακτικού, της έκφρασης. Όμως, περιέχουν κείμενα για το Θεό, την οικογένεια, την ιστορία, κείμενα για την κοινωνία και τις κοινωνικές σχέσεις. Περιέχουν, δηλαδή, μια ολόκληρη κοσμοαντίληψη. Γι’ αυτό το λόγο είναι ιδεολογικά σημαντικότερα, γιατί, παρόλο που περιέχουν την ίδια ιδεολογία με τα λοιπά εγχειρίδια, τη μεταδίδουν με τρόπο έμμεσο κι επομένως αποτελεσματικότερο[2]. Τα συγκεκριμένα εγχειρίδια, οι μαθητές τα επαναλαμβάνουν διαρκώς, για λόγους άσχετους, όμως, με το περιεχόμενό τους. Τα παιδιά αφομοιώνουν, έτσι, τις αξίες ευκολότερα, γιατί τους υποβάλλονται με τρόπο έμμεσο και εξουδετερώνουν τη δυνατότητα κριτικής αντίστασης. Συνεπώς, εμπεριέχουν το σύνολο των αξιών και των αρχών που θέλει το εκπαιδευτικό σύστημα να μεταδώσει[3].

Μελετώντας τα Ανθολόγια του Δημοτικού Σχολείου αντιληφθήκαμε ότι καταστρατηγείται μία από τις βασικότερες λειτουργίες του σχολικού εγχειριδίου, που είναι η παρουσίαση μιας όσο το δυνατόν «αντικειμενικότερης» πραγματικότητας στο μαθητή[4]. Έτσι, μπορούμε, απερίφραστα, να δηλώσουμε, ότι τα κείμενα, που περιέχονται στα εν λόγω εγχειρίδια δεν παρουσιάζουν τη σύγχρονη πραγματικότητα.

2. Μεθοδολογία της Έρευνας

Η μέθοδος που χρησιμοποιήσαμε ήταν η ποιοτική και ποσοτική ανάλυση περιεχομένου[5] των κειμένων που άπτονται άμεσα ή έμμεσα των παραμέτρων της έρευνάς μας.

Επιλέξαμε τα τρία τεύχη του Ανθολογίου για το Δημοτικό Σχολείο, γιατί θέλαμε να δούμε πώς παρουσιάζεται η ελληνική κοινωνία μέσα από αυτά τα κείμενα και κατά πόσο αυτά μπορούν να αποδώσουν τη σύγχρονη πραγματικότητα. Ακόμη, προσπαθήσαμε να εντοπίσουμε το βαθμό ανεκτικότητας της κοινωνίας που παρουσιάζουν απέναντι στον "άλλο" και στο "διαφορετικό"[6].

3. Αποτελέσματα της έρευνας

Όπως διαπιστώσαμε, το περιεχόμενο των Ανθολογίων του Δημοτικού Σχολείου βασίζεται κατά κύριο λόγο στο τετράπτυχο Θρησκεία - Οικογένεια - Θέση γυναίκας - Αγροτική οικονομία.

Συγκεκριμένα, αφού αναλύσαμε το περιεχόμενο των κειμένων, εντοπίσαμε τις αναφορές που υπάρχουν σ' αυτά, σχετικά με τους τέσσερις παραπάνω άξονες και τις καταγράψαμε.

Αναλυτικότερα ισχύουν τα εξής:

Πίνακας 1.

Σύνολο αναφορών ανά κατηγορία για κάθε τεύχος

Κατηγορία	Τεύχος	Αριθμός αναφορών	Τεύχος	Αριθμός αναφορών	Τεύχος	Αριθμός αναφορών	Σύνολο αναφορών
Θρησκεία	Α	10	Β	28	Γ	56	94
Οικογένεια	Α	2	Β	8	Γ	42	52
Γυναίκα	Α	11	Β	11	Γ	31	53
Αγροτική ζωή	Α	12	Β	28	Γ	7	47
Επαγγέλματα	Α	17	Β	30	Γ	21	68
Ονόματα	Α	11	Β	14	Γ	25	50
Αξίες/ Συμπεριφορές	Α	6	Β	26	Γ	15	47

Βλέπουμε, λοιπόν, ότι σε σύνολο 411 αναφορών για τα τρία τεύχη οι περισσότερες αφορούν τη θρησκεία (94 συνολικά αναφορές, ποσοστό 22,8%, π.χ. "η μικρή εκκλησούλα…φωλίτσα όπου μαζεύονταν Κυριακές και τις γιορτές", και την προβολή της αγροτικής οικονομίας (47 αναφορές, ποσοστό 11,4%) με έναν μεγάλο αριθμό αναφορών σε αγροτικά επαγγέλματα (68 επαγγέλματα, π.χ. βοσκός, αγροφύλακας, γεωργός, ξυλοκόπος, μυλωνάς, κ.ά.). Ακολουθούν οι αναφορές στο ρόλο της γυναίκας (53 αναφορές, ποσοστό 12,8%) π.χ. και στην οικογένεια (52 αναφορές, ποσοστό 12,6%) π.χ. . Αναφέρονται πολλά ονόματα που δε χρησιμοποιούνται πια (Γριά-Βάβω, Κανέλης, Σουβλίτσα, Πουλουδιά, θεια-Αργίνη, Ζωρζής, Τριφυλλιός, κ.ά.), ενώ δίνεται έμφαση και στην προβολή κάποιων αξιών και στάσεων (ποσοστό 11,4% των αναφορών. Π.χ. "οι άγγελοι κρατούσαν το μεγάλο μήνυμα 'αγαπάτε αλλήλους'", "θα τινάξουμε στον αέρα το εμπόριο του θανάτου", κ.ά.).

Γενικά, προκύπτουν τα παρακάτω συμπεράσματα για κάθε θεματικό άξονα:

Α) Θρησκεία: προβολή του χριστιανισμού

Η θρησκευτικότητα είναι επίσης ένα θέμα, που θίγεται στα κείμενα του Ανθολογίου, σε συνάρτηση, όμως, με την χριστιανική θρησκεία και μόνον. Στη λατρεία του θεού, η οποία βρίσκεται στο κέντρο της θρησκευτικής ζωής και αποτελεί συνδετικό κρίκο μεταξύ των πιστών και της εκκλησίας, ανιχνεύουμε βασικά στοιχεία της ηθικής διδασκαλίας της Εκκλησίας. Και στα πλαίσια αυτής της ηθικής επιχειρείται εμμέσως η ηθική ανάπτυξη των παιδιών μέσα από τα εν λόγω κείμενα[7].

Η χριστιανική πίστη, η οποία προβάλλεται, έχει, σαφώς, άμεσες συνέπειες και επιδράσεις στην κοινωνική, οικονομική, πολιτική και πολιτιστική ζωή του ανθρώπου, όπως και στην γενικότερη ενατένιση του κόσμου. Από την άλλη πλευρά, όμως, οι διάφοροι παράγοντες της κοινωνικής, οικονομικής, πολιτικής και πολιτιστικής ζωής επηρεάζουν τη διαμόρφωση και την εκδήλωση της θρησκευτικής πίστης[8].

Την τελευταία δεκαετία με την ραγδαία αύξηση του αριθμού των αλλοεθνών μαθητών στα ελληνικά σχολεία οι παράγοντες αυτοί διαφοροποιούνται ριζικά από μαθητή σε μαθητή πολύ περισσότερο απ’ ότι παλιότερα, όπου σημαντικότερο ρόλο διαδραμάτιζε η χωρική και κοινωνική προέλευση των μαθητών, στα ελληνικά πλαίσια όμως[9]. Τι γίνεται, λοιπόν, στην περίπτωση των μαθητών που βιώνουν διαφορετικές συνθήκες ζωής και ανήκουν στους κόλπους διαφορετικών θρησκειών; Η χριστιανική παράδοση δεν εμπίπτει σε κάθε περίπτωση στο πεδίο των θρησκευτικών αναζητήσεών τους.

Σε σύνολο 77 κειμένων για τον Α΄ τόμο των Ανθολογίων του Δημοτικού, αναφορές στη θρησκεία παρατηρούνται σε 10 κείμενα και αφορούν προσευχές, συμμετοχή σε γιορτές και διδάγματα που απορρέουν από τη χριστιανική παράδοση αποκλειστικά. Αντίστοιχα, για τον Β΄ τόμο, σε σύνολο 103 κειμένων οι αναφορές στη θρησκεία είναι 28 και για τον Γ΄ τόμο σε σύνολο 91 κειμένων οι αναφορές φτάνουν τις 56.

Β) Ρόλος της γυναίκας: αποκλειστική ενασχόληση με το σπίτι/ μάνα

Με μια πρώτη ματιά και αναζητώντας κανείς την αντίληψη που διέπει την οικογενειακή ομάδα στην Ελλάδα μπορεί εύκολα να διαπιστώσει μια ακαμψία στους ρόλους. Τόσο οι νόμοι όσο και ο εργασιακός χώρος ή το σχολείο, συντελούν στη συντήρηση του φαινομένου απονομής παραδοσιακών ρόλων. Για 40 χρόνια οι διατάξεις θεωρούν ως αρχηγό της οικογένειας τον άντρα. Οι εικονογραφήσεις δε, και τα κείμενα των σχολικών βιβλίων εμφανίζουν τη γυναίκα μόνο στο ρόλο της μητέρας[10].

Η ελληνίδα βρίσκεται στην υπηρεσία των παιδιών και του συζύγου και είναι αποκλεισμένη από τη δημόσια ζωή. Ούτε με την ίδρυση του νέου ελληνικού κράτους απολαμβάνει προνομίων. Εργάζεται στα χωράφια, ασχολείται με τα οικόσιτα ζώα, ζυμώνει, φορτώνεται με δεμάτια ξύλων και απέναντι στον άντρα τηρεί υποταγμένη στάση[11]. Παρόλα αυτά, όμως, η συμβολή της στην επιβίωση της οικογένειας είναι πάρα πολύ σημαντική, ώστε να θεωρηθεί δευτερεύουσα. Ο ρόλος της αρχίζει να διαφοροποιείται, όταν κάνει την εμφάνισή της η αστική τάξη. Το φαινόμενο της απασχόλησής της στις σύγχρονες πλέον βιομηχανικές κοινωνίες συνδέεται με την όλη κοινωνικο-οικονομική εξέλιξη σ’ αυτές και φυσικά συμβάλλει στον προσδιορισμό της κατεύθυνσης περαιτέρω κοινωνικών μετασχηματισμών[12].

Μέσα σ’ όλα αυτά γίνεται αντιληπτό ότι ο ρόλος της γυναίκας, ο οποίος προβάλλεται μέσα από τα Ανθολόγια, δεν ανταποκρίνεται στις επικρατούσες συνθήκες και δεδομένα. Το στερεότυπο της γυναίκας, που ευθύνη της ήταν να φροντίσει για τις φυσικές και συναισθηματικές ανάγκες της οικογένειάς της τοποθετώντας σε δεύτερη μοίρα τις προσωπικές τις ανάγκες, είναι παρωχημένο. Εν τούτοις προβάλλεται σε 53 κείμενα του Ανθολογίου του Δημοτικού Σχολείου.

Γ) Οικογένεια: πολυμελής και με αυστηρό διαχωρισμό ρόλων

Το παιδί 5-6 ετών που πρωτοπηγαίνει στο Δημοτικό Σχολείο αποκτά μια διαφορετική θέση από αυτή που κατείχε ως τότε στο σπίτι. Ταυτόχρονα αναγκάζεται να παραβάλει την ιδέα που είχε σχηματίσει για την ίδια του την οικογένεια με το πρότυπο μιας ιδανικής οικογένειας που του προτείνεται μέσα από τα σχολικά εγχειρίδια. Με την παραβολή αυτή, το παιδί θα υποχρεωθεί να υποτάξει τις άμεσα βιωμένες εμπειρίες του στις έννοιες που μεταδίδει το σχολείο. Ήδη στο επίπεδο αυτό θα μπορούσε να προκύψει μια ολόκληρη προβληματική γεννημένη από τη σύγκριση των προτύπων που παρουσιάζονται στα σχολικά κείμενα και της βιωμένης από το παιδί πραγματικότητας[13].

Η οικογένεια-πρότυπο των Ανθολογίων είναι με απόλυτη ανελαστικότητα, η παραδοσιακή πατριαρχική οικογένεια[14]. Το κύρος των μελών καθορίζεται βασικά από το φύλο, και κατά δεύτερο λόγο από την ηλικία. Δηλαδή, το μέλος με τη μεγαλύτερη χαρισματική εξουσία είναι ο πατέρας (ή ο παππούς, αν υπάρχει), το γεροντότερο μέλος γένους αρσενικού. Επειδή το μέλημα των κειμένων είναι η υπογράμμιση της κατεξοχήν ηθικής αξίας που αποτελούν οι οικογενειακές αρχές, δεν υπάρχει η παραμικρή μνεία στην έννοια της εξέλιξης των αρχών ή των ιδεών. Είναι, δηλαδή, εντελώς ανύπαρκτη η ρεαλιστική μνεία στην αλλαγή που παρατηρείται στα ήθη και στις ιδέες. Η τάση αυστηρής υποβολής της απόλυτης αξίας που αποτελεί η ευρεία πατριαρχική οικογένεια[15], ωθεί τους συγγραφείς στο να παρουσιάζουν τον καταμερισμό της εργασίας μέσα στην οικογένεια σαν αξία τόσο σταθερή όσο ο θεσμός ο ίδιος. Η παρουσίαση αυτή, εκτός από το γεγονός ότι υποθάλπει το φυλετισμό που κυριαρχεί στην κοινωνία μας και αποδίδει στο γυναικείο φύλο χαρακτηριστικά ανθρώπων "δεύτερης κατηγορίας", ταγμένων για τις ταπεινότερες ασχολίες και αποκλεισμένων από την κοινωνική ζωή, έχει και ουσιαστική παιδαγωγική σημασία. Το παιδί αποκτάει μια εικόνα της ιδανικής οικογένειας που αντιφάσκει συχνά με την πραγματικότητα μέσα στην οποία ζει.

Ο ακραίος αυτός φυλετισμός επεκτείνεται και στα παιδιά πρότυπα με την ίδια ακαμψία. Το αγόρι θα γίνει άντρας-πατέρας και το κορίτσι νοικοκυρά-μητέρα. Από την πιο τρυφερή ηλικία τα παιδιά-πρότυπα έχουν συμπεριφορά και συναισθήματα αυστηρά κατανεμημένα κατά φύλα. Όλοι οι μύθοι για τη φυσική διαίρεση και τα αρσενικά και θηλυκά χαρακτηριστικά καλλιεργούνται απόλυτα μέσα στα πρότυπα

Στην οικογένεια-πρότυπο δεν υπάρχει κανένας κοινωνικός ή επαγγελματικός χαρακτηρισμός του πατέρα. Παρόλο που τα κείμενα επιμένουν πολύ στο γεγονός ότι ο πατέρας "εργάζεται", το βάρος είναι αποκλειστικά ηθικό: είναι "εργατικός" όχι "εργαζόμενος"[16].

Δ) Οικονομία: Αγροτική

Στα Ανθολόγια του Δημοτικού θίγεται και το λεγόμενο "αγροτικό ζήτημα" που ταλαιπώρησε ιδιαίτερα την Ελλάδα από συστάσεως του νεοελληνικού κράτους. Ωστόσο, εξαρχής πρέπει να ειπωθεί ότι το αγροτικό πρόβλημα είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με την κοινωνική κατάσταση, όπως είχε διαμορφωθεί ως τα μέσα του αιώνα και αποτελεί συμπύκνωση του οξέος κοινωνικού προβλήματος[17]. Συνεπώς, θα μπορούσε να διατυπωθεί η άποψη ότι τα εν λόγω εγχειρίδια αντικατοπτρίζουν τις κυρίαρχες τότε οικονομικές δομές - σχέσεις της ελληνικής κοινωνίας. Μιας κοινωνίας που στηριζόταν -σχεδόν αποκλειστικά- στην αγροτική παραγωγή και ευρύτερα τον πρωτογενή τομέα.

Η αγροτική οικογένεια, όπως προβάλλεται μέσα από τα Ανθολόγια, έχει την τάση, λόγω της οικονομικής δυσπραγίας ή αδυναμίας που τη χαρακτηρίζει, να εξαντλεί το ενεργειακό της δυναμικό στις αναγκαίες αγροτικές της δραστηριότητες και να καταναλώνει το εισόδημά της προκειμένου να ικανοποιήσει τις βασικές της βιοτικές ανάγκες για να επιζήσει[18].

Ακόμη, εκείνο που έχει εξαιρετικό ενδιαφέρον και θα 'πρεπε να σημειωθεί είναι ότι τα μέλη των αγροτικών οικογενειών -κατά κύριο λόγο τα νεότερα- παρουσιάζονται αδύναμα ή και ανίκανα, λόγω ελλείψεως κινήτρων, που εκκινούν από την ύπαρξη μορφωτικού κεφαλαίου να μεθοδεύσουν πρακτικά την οποιαδήποτε προσδοκία υπέρβασης αυτής της κατάστασης[19] και έτσι παραμένουν εγκλωβισμένα σε μία δυσάρεστη κατάσταση και σ' ένα στερημένο και φτωχό από κάθε άποψη περιβάλλον, συνειδητοποιώντας τη συλλογικότητα της μοίρας τους, ήδη από τα πρώτα παιδικά τους χρόνια[20].

4. Τελικές Παρατηρήσεις

Γενικά, θα πρέπει να σημειώσουμε ότι η χρήση των κειμένων στα εγχειρίδια που μελετήσαμε δεν είναι ικανοποιητική, αφού είναι ανεπίκαιρο, με παρωχημένες ιδεολογικές φορτίσεις, με απεικονίσεις που αναφέρονται σε παλαιότερες εποχές, οι οποίες μπορούν να χαρακτηριστούν ως μη ρεαλιστικές. Το περιεχόμενο των κειμένων δε μπορεί να λειτουργήσει ελκυστικά, σύμφωνα με τις γενικές αρχές της μορφολογίας που θα έπρεπε να έχουν τα σχολικά εγχειρίδια. Εξυπηρετούν, όμως, την ανάδειξη κυρίαρχων πολιτισμικών αξιών και κοινωνικών ιδεολογημάτων. Τα κείμενα θα μπορούσαν να αποτελέσουν άνετα αναγνώσματα για μαθήματα λαογραφίας ή κοινωνικής ανθρωπολογίας. Ένα σύγχρονο σχολικό εγχειρίδιο θα πρέπει να παρουσιάζει μια μοντέρνα μορφή και η σωστή επιλογή πιο πρόσφατων κειμένων έχει να προσφέρει πολλά προς την κατεύθυνση αυτή.

5. Summary

The present suggestion attempts at first to detect and to investigate the factual unleniencies that characterize the three parts of the anthology which are primary school students being taught. Considering that the writing of those books has finished 27 years ago, it ‘s plausible to think that they don’t correspond with the demands and the pretensions of the contemporary education. With the quantitative and qualitative content analysis we investigate how religion is projected, what form the family performs, which role is attributed to women and which the dimensions and the level of greek agrarian development are. The findings were the expected ones; in a community, which alters at a speedy pace and stands in the swirl of globalization, the three particular parts of the anthropology are a jar cry from modern reality and describe the facts of another bygone period.

[1] Παπανδρέου, Α. (1993). Μεθοδολογία της διδασκαλίας. Λευκωσία: Κυριακίδη, σ.197

[2]Φραγκουδάκη, Α. (1978). Τα αναγνωστικά βιβλία του δημοτικού σχολείου: Ιδεολογικός πειθαναγκασμός και παιδαγωγική βία. Αθήνα: Θεμέλιο, σ.12

[3] Φραγκουδάκη, Α. (1978). ό.π., σ.13

[4] Καψάλης, Α. & Χαραλάμπους, Δ.(1995). Σχολικά Εγχειρίδια: Θεσμική Εξέλιξη και Σύγχρονη Προβληματική. Αθήνα: Έκφραση, σ.128

[5] Πάλλα, Μ. (1991). "Η ανάλυση περιεχομένου". Φιλόλογος. Αθήνα, σσ. 45-54

[6] Μπονίδης, Κ. (1998). Έρευνα των προδιαγραφών της διδασκαλίας στην ελληνική Πρωτοβάθμια Εκπαίδευσης υπό το πρίσμα της Παιδαγωγικής της Ειρήνης (υπό έκδοση επί διδακτορική διατριβή), σ. 29

[7] Δεληκωσταντής, Κ. (1993). Η Ορθοδοξία ως πρόταση ζωής. Αθήνα: Ακρίτας

[8] Μαντζαρίδης, Γ. (1995). Κοινωνιολογία του Χριστιανισμού. Θεσσαλονίκη: Κυριακίδης

[9] Ματσούκας, Ν. (1985). Ελληνορθόδοξη παράδοση και δυτικός πολιτισμός στα πλαίσια του Νέου Ελληνισμού. Θεσσαλονίκη: Μήνυμα

[10] Παυλάκου, Δ. (1991). Το είδωλο του καθρέφτη της. Αθήνα: Ρήσος, σ. 49

[11] Παυλάκου, Δ. (1991). ό.π., σ.18

[12] Μουσούρου, Λ. (1985). Γυναικεία Απασχόληση και Οικογένεια. Αθήνα: Βιβλιοπωλείον της «Εστίας», σ.17

[13] Γεωργίου-Νίλσεν, Μ. (1980). Η οικογένεια στα αναγνωστικά του δημοτικού. Αθήνα: Κέδρος, σ. 29

[14] Κατάκη, Χ. (1984). Οι τρεις ταυτότητες της ελληνικής οικογένειας, Αθήνα: Κέδρος, σ. 57

[16] Φραγκουδάκη, Α. (1978). ό.π., σσ. 15-25

[17] Βεργόπουλος, Κ. (1975). Η Ελληνική Γεωργία κατά την περίοδο 1950-1970: Το αγροτικό ζήτημα στην Ελλάδα, Η κοινωνική ενσωμάτωση της γεωργίας. Αθήνα: Εξάντας, σ. 299

[18] Τσουκαλάς, Κ.(1987). Κράτος, Κοινωνία, Εργασία στη μεταπολεμική Ελλάδα. Αθήνα: Θεμέλιο, σ.263

[19] Τσουκαλάς, Κ.(1987). ό.π., σ. 265

[20] Τσουκαλάς, Κ.(1987). ό.π., σ. 265