Abstract
According to research on relevant bibliography, it has
been stated that intercultural communication among different civilisations, is
the main cause of development of societies for it facilitates people’s
coexistence based on mutuality and respect. This small scale study is an
attempt to describe the complex nexus of relations among people of different
civilisations and cultures. It is exactly this intercultural communication
which helps us become privileged observers of all cultural elements involved in
all paces of human behaviour. Greek
Education through School Teaching is in a position to create the necessary
presuppositions for people to get to know Greek civilisation as well as the
civilisation of other countries. The most important aim of this study is to
make people aware of the fact that they must respect people of different
cultures and civilisations since they live together and learn together.
Με
τον όρο «Παγκοσμιοποίηση» δεν εννοούμε ούτε μια μοναδική κατάσταση, ούτε μια
γραμμική διαδικασία και ούτε μια τελική κατάσταση κοινωνικών μεταβολών, αλλά
μια ιστορική διαδικασία κατά την οποία οι κοινωνικές μεταβολές χαρακτηρίζονται
από πολυδιάστατη επέκταση-αλλού πιο γρήγορα και αλλού πιο αργά- σε όλες τις
κοινωνικές σφαίρες (Τσεκούρας, 2001:5). Η
παγκοσμιοποίηση σήμερα επιβάλλεται όχι τόσο ως πρωτογενές γεγονός με αυθόρμητες
μεταλλαγές της οικονομικής πραγματικότητας, όσο κυρίως, ως απαράκαμπτη επιλογή
των κυβερνήσεων και των κρατών.
Τι παγκοσμιοποιείται όμως στην εποχή μας ακριβώς; Το κεφάλαιο;
Αυτό ήταν ανέκαθεν παγκοσμιοποιημένο και οπωσδήποτε
απ΄ την εμφάνιση του καπιταλισμού στον 16ο αιώνα. Μήπως παγκοσμιοποιείται στην εποχή μας η εργασία; Ήδη από το 19ο
αιώνα τα μεταναστευτικά ρεύματα και οι μετακινήσεις εργαζομένων ξεπέρασαν κάθε
όριο, ώστε η σημερινή κινητικότητα να
εμφανίζεται συγκριτικά ασήμαντη. Γι΄ αυτό αξίζει να επισημάνουμε την
τεχνολογική μεταλλαγή της σημερινής εποχής και τις επιπτώσεις ή τις δυνατότητές
της στην επικοινωνιακή σχέση μεταξύ
ανθρώπων από διαφορετικούς πολιτισμούς (Βεργόπουλος,
1999:11-13).
Η τεχνολογική πρόοδος, ιδιαίτερα στους τομείς
των τηλεπικοινωνιών, της πληροφορικής και
των πολυμέσων, φέρνει πιο κοντά
τους ανθρώπους. Βέβαια η διαδικασία αυτή
δεν είναι ανώδυνη. Χαρακτηρίζεται από ρήξεις και συγκρούσεις με την
παραδοσιακή οργάνωση της κοινωνίας κυρίως στα πεδία, της οικονομίας, της
επικοινωνίας και του πολιτισμού.
Ανάμεσα
στα μοντέλα εκπαίδευσης που έχασαν σταδιακά το
περίγραμμά τους, η διαπολιτισμική διάσταση της
εκπαίδευσης κατέχει μια ξεχωριστή θέση και αποτελεί στρατηγική επιλογή. Η
αναζήτηση λύσεων σε θέματα εκπαιδευτικής πολιτικής μπορεί να εστιαστεί στο διαπολιτισμικό μοντέλο (Γεωργογιάννης,1999:54), αφού είναι
δεδομένη η πολιτισμική ποικιλομορφία των σύγχρονων κοινωνιών. Η Παιδεία
αποτελεί το βασικό δίκτυο επικοινωνίας και κατανόησης μεταξύ των ανθρώπων και
των λαών.
Επικοινωνία: δομή και διαδικασίες
Ένα πολυσύνθετο πλέγμα σχέσεων ανάμεσα σε ανθρώπους από
διαφορετικούς πολιτισμούς και κουλτούρες μας καθιστά προνομιούχους παρατηρητές
των πολιτιστικών στοιχείων, που εμπλέκονται σε όλα τα βήματα της ανθρώπινης
συμπεριφοράς.
Η Επικοινωνία αποτελεί διάσταση της ίδιας
της ζωής. Ορίζεται ως διαδικασία δημιουργίας, ανταλλαγής, ερμηνείας και
αξιολόγησης, αξιοποίησης συμβόλων, σημάτων, πληροφοριών και μηνυμάτων. Ο τρόπος
που επικοινωνεί το άτομο -λεκτικά ή μη λεκτικά- ονομάζεται Συμπεριφορά. Επηρεάζεται
και διαμορφώνεται από πολλούς παράγοντες, όπως: τα Κίνητρα, οι Αξίες, η Συγκινησιακή κατάσταση, οι Δεξιότητες, η Στάση
και οι Προθέσεις.
Τα συστήματα επικοινωνίας δεν είναι στατικά,
αλλά διαρκώς μεταβαλλόμενα και η
διαδικασία της επικοινωνίας είναι κυκλική, αφού οι ρόλοι μεταξύ πομπού και
δέκτη εναλλάσσονται. Η κατανόηση και η ερμηνεία της ανθρώπινης συμπεριφοράς
συμβάλλει στη βελτίωση της επικοινωνίας (Γιαννουλέας,
1998:19-27).
Έννοια
κλειδί στη δομή της Συμπεριφοράς είναι η έννοια
της προθετικότητας (Searle, 1999:62).
Στο
πρόσωπο δεν καθρεπτίζονται μόνο οι συναισθηματικές καταστάσεις αλλά οι στάσεις,
οι απόψεις και οι πεποιθήσεις. Η οπτική
επαφή είναι από τα πιο ισχυρά κανάλια της μη λεκτικής επικοινωνίας και
χρησιμοποιείται για να μεταφέρει τόσο θετικά όσο και αρνητικά μηνύματα. (Παπαδάκη Μιχαηλίδη, 1996:74-90).
Άλλα
στοιχεία που αντανακλούν τα συναισθήματα και τις στάσεις του ομιλητή είναι τα φωνητικά στοιχεία του λόγου, όπως: η ένταση, η συχνότητα, το ύψος, η έμφαση, ο
τόνος, οι διακυμάνσεις και η ταχύτητα
ομιλίας (ο.π:148). Η πολιτισμική αντιπαράθεση μπορεί
ν΄ αποφευχθεί, εάν αξιοποιηθούν τα προαναφερθέντα στοιχεία, που ενισχύουν την
επικοινωνιακή προθετικότητα ανάμεσα σε ανθρώπους από
εντελώς διαφορετικούς πολιτισμούς.
Και
ο πολιτισμός εκφράζεται σιωπηρά διαμέσω των
μη–λεκτικών νοημάτων. Ό, τι μπορεί να θεωρηθεί ευγενικό ή κατάλληλο σε έναν
πολιτισμό μπορεί να είναι εντελώς ακατάλληλο σε κάποιον άλλο. Ο Habermas
υποστηρίζει, ότι η επικοινωνία αντλείται από
τρία δομικά στοιχεία, τον πολιτισμό, την κοινωνία και την προσωπικότητα και ότι αυτά χρησιμοποιούνται για την ανάπτυξη
ενός πλαισίου διαπολιτισμικής επικοινωνίας (Bolten,
1993:344).
H σύγχρονη
σκέψη εστιάζει στην πολιτισμική ετερογένεια έχοντας
κάποιες βασικές παραδοχές, όπως:
·
η ανθρωπότητα δεν εξελίσσεται μονότονα, ομοιόμορφα,
αλλά με μια αφάνταστα μεγάλη ποικιλία κοινωνικών και πολιτιστικών μορφών (Levis Straus, 1987:8)
·
είναι ανάγκη να
διατηρηθεί η ποικιλία των πολιτισμών, μέσα σε έναν κόσμο που κινδυνεύει από
μονοτονία και ομοιομορφία
·
η παράλληλη συνύπαρξη
και η αρμονική συμβίωση δομείται μόνο επάνω σε ένα πλαίσιο αμοιβαίας ανοχής,
κατανόησης και σεβασμού.
Το
πολιτισμικό πλαίσιο δεν κληρονομείται, αλλά μεταβιβάζεται από γενιά σε γενιά
μέσα από τη διαδικασία της διδασκαλίας και τη μάθηση. Έτσι διασφαλίζεται η
πολιτισμική συνέχεια μιας κοινωνίας και συγχρόνως ρυθμίζεται ο βαθμός
μετεξέλιξής της.
O Herzfeld Michael (1998: 12) διατύπωσε μια λακωνική αλλά εύστοχη
επισήμανση, ότι «τα πολιτισμικά συμβάντα δεν παραδίδονται παθητικά, αλλά
ανασύρονται και ανασυντίθενται δημιουργικά. Δεν
μεταβιβάζονται ως δεδομένες καταστάσεις, αλλά ως δυναμικές, διαλογικές
αλληλεπιδράσεις, ανάμεσα σε εξίσου ενεργά υποκείμενα, που καταλαμβάνουν
διαφορετικές θέσεις στον ενιαίο καταμερισμό της γνωστικής διαδικασίας».
Ο Banks (2000:70-76) ορίζει τον πολιτισμό ως τρόπο και
στάση ζωής, που διαμορφώνεται κάτω από συγκεκριμένες ιστορικές, κοινωνικές,
οικονομικές και πολιτικές συνθήκες και αναφέρει ότι αποτελείται από σχήματα
συμπεριφοράς, σύμβολα, συνθήκες, αξίες, νόρμες, προοπτικές και άλλους παράγοντες
που καθιστούν την ομάδα μέλος της κοινωνίας και την ξεχωρίζουν από τις άλλες
κοινωνικές ομάδες. Ο πολιτισμός έχει πλατιά έννοια και συμπεριλαμβάνει πολλές
όψεις της ζωής μιας ομάδας. Είναι πολυδύναμο και πολύπλοκο σύνολο συστημάτων
που εμπεριέχει γνώσεις, πεποιθήσεις, τέχνες, ηθικούς κανόνες, έθιμα, γλώσσες,
μη λεκτική επικοινωνία. Η πολιτισμική
ταυτότητα του ατόμου και της ομάδας είναι
προϊόν της διαδικασίας της πολιτισμοποίησης
(Δαμανάκης, 1997:32). Ο πολιτισμός μαθαίνεται, μεταδίδεται, είναι δυναμικός,
είναι επιλεκτικός, οι βάσεις του είναι αλληλένδετες, είναι εθνοκεντρικός (Samovar, Porter στο: Παπάς, Α.,
2001:325).
Η
ανθρωπότητα συνδέεται σταθερά με δυο αντιφατικά προτσές. Από τη μια έχει
διάθεση να αναδείξει την πολιτισμική κληρονομιά, να διατηρήσει και να
ανασυστήσει την ποικιλία και από την άλλη τείνει να επιβάλει την ενοποίηση.
Ο
χώρος της εκπαίδευσης είναι ένας από τους πιο ευαίσθητους και ευάλωτους
μηχανισμούς, αφού το πολιτισμικό πλαίσιο μεταβιβάζεται μέσα από τη διαδικασία
της διδασκαλίας και τη μάθηση «μέσω αλληλεπίδρασης»(Τσιπλητάρης,1998:112-121).
Γι΄ αυτό μέσω της εκπαίδευσης πρέπει να προβάλλεται η πολιτισμική προσφορά όλων
των λαών του κόσμου, να προωθείται η συνεργασία και ο σεβασμός στη βάση της
αλληλοκατανόησης και της αλληλοεκτίμησης με παράλληλη ανάπτυξη της κριτικής
σκέψης(Τριλιανός,1997:55-59).
Η
έννοια της Διαπολιτισμικής Αγωγής είναι πολυσήμαντη
στην υπόθεση της διαπολιτισμικής επικοινωνίας.
Διατυπώνει μια σύγχρονη άποψη μέσω εναλλακτικών προτάσεων και πρακτικών για τη
συνύπαρξη ανθρώπων, φορέων διαφορετικών πολιτισμών, προκειμένου ν΄ αμβλυνθούν
στερεότυπα και προκαταλήψεις που εμποδίζουν την ομαλή συμβίωση και άρα τη διαπολιτισμική επικοινωνία.
Σύμφωνα με τον Hohmann (1989:16), η διαπολιτισμική
αγωγή έχει στόχο: α)Τη συνάντηση των πολιτισμών, στη βάση της ισοτιμίας και της
αμοιβαιότητας. β)Τον παραμερισμό των εμποδίων που παρεμβάλλονται κατά τη
συνάντηση. γ)Τη δρομολόγηση «πολιτισμικών ανταλλαγών» και «πολιτισμικού
εμπλουτισμού».
Η
συνένωση του πολιτισμού με την επικοινωνία αναδύει ευκαιρίες αλλά και
προβλήματα. Επισημαίνοντας τα προβλήματα διαπιστώνουμε ότι ένα από τα βασικά
είναι η κατανόηση και η χρήση της γλώσσας υποδοχής, αφού γλωσσικά
και σημασιολογικά προβλήματα μπορούν να οδηγήσουν σε σύγχυση και παρανόηση. Από
έρευνες σε σχολικά εγχειρίδια και αναλυτικά προγράμματα, διαπιστώνεται και ο
εθνοκεντρικός χαρακτήρας του εκπαιδευτικού συστήματος, όπου: «φανερά
ή άδηλα, μεταφέρονται στερεότυπα, προκαταλήψεις και πρακτικές διάκρισης μέσα
στην εκπαίδευση» (Γκότοβος, 1996:66).
Οι
κοινωνικές αναπαραστάσεις περί «εθνικού εαυτού» και «εθνικού άλλου», εμφανίζουν την ελληνική εθνική ταυτότητα να βιώνεται ως
απειλούμενη. Επίσης ο πολιτισμικός ρατσισμός παρεμποδίζει
την επικοινωνία, αφού ενθαρρύνει τις
διαχωριστικές γραμμές και τις αξιολογικές κρίσεις για «ανώτερους» και
«κατώτερους» πολιτισμούς, με συνέπεια τη
δημιουργία εστιών πολιτισμικής σύγκρουσης. Η ελλειπής εκπαίδευση των εκπαιδευτικών έχει ως αποτέλεσμα να ευνοείται η συντήρηση και η αναπαραγωγή στερεοτύπων και
πολιτισμικών προκαταλήψεων.
Η αποδοχή της πολιτισμικής ετερογένειας θριαμβεύει στη θεωρία, αλλά πάσχει στην πράξη.
Λογικά δεν μπορούμε να ερμηνεύσουμε τη στάση και τη συμπεριφορά του «άλλου»,
χωρίς να γνωρίζουμε ποιος είναι ο άλλος και από πού προέρχεται. Συχνά οδηγούμαστε σε γενικεύσεις και ατεκμηρίωτες
θέσεις για τον «άλλο». Η παράσταση όμως του «άλλου» εμπεριέχει διαχρονικές
παραμέτρους και δεν είναι ούτε στατική, ούτε ενιαία.
Η δυναμική επικοινωνία των
πολιτισμών μπορεί να πάρει τη μορφή διαπολιτισμικής
διείσδυσης, που έχει μεταξύ των άλλων το στοιχείο της αλληλεπίδρασης. Είναι
δηλαδή μια διαδικασία αποδοχής και ενσωμάτωσης πολιτισμικών στοιχείων μιας
κοινωνίας από άλλη, με την οποία έρχεται σε επαφή, με οποιονδήποτε τρόπο. (Παπάς, 2001:300).
Στη διαπολιτισμική της διάσταση η εκπαιδευτική πρακτική νοείται
ως επικοινωνία. Απαραίτητη προϋπόθεση για μια γνήσια επικοινωνιακή σχέση είναι:
α) ο άνευ
όρων σεβασμός του μαθητή, β) η ενσυναίσθηση,
κατανόηση του προσωπικού και του «πολιτισμικού» κόσμου του μαθητή ,γ) η
γνησιότητα ή συνέπεια και δ) η ενεργής ακρόαση.(Κοσμίδου-Hardy,1999:21-27).
Δάσκαλος και μαθητής βρίσκονται σε μια διυποκειμενική
σχέση μεταξύ τους και αλληλεπιδρούν στο πλαίσιο ενός ολικού και μη γραμμικού
μοντέλου επικοινωνίας, που υπονοεί μια διαλεκτική σχέση του «εαυτού» με τον
«άλλο».
Η διαπολιτισμική επικοινωνία θα γίνει εφικτή μέσα από την
καθημερινή διδακτική πράξη και η αποτελεσματικότητά της θα ενισχύεται, όταν από
την πλευρά του εκπαιδευτικού λαμβάνεται υπόψη η τήρηση συγκεκριμένων οδηγιών
που θα τη διασφαλίζουν, όπως ενδεικτικά οι παρακάτω (Καπετανίδου
, Γιαννόγκονα
2001):
·
Η δεκτικότητα, η
ενθάρρυνση και η ενίσχυση της αμοιβαίας ανταλλαγής απόψεων των μαθητών.
·
Η ευελιξία στην
επικοινωνία μέσω της κατάλληλης χρήσης του τρόπου ομιλίας, του τόνου της φωνής
και της στάσης του σώματος.
·
Η αναζήτηση κοινών
λεκτικών και μη λεκτικών κωδίκων.
·
Η ενίσχυση της συμμετοχικότητας και η ενθάρρυνση για ενεργό εμπλοκή σε όλα
τα θέματα, με παράλληλη αποφυγή της μονόπλευρης κυριαρχίας στις συζητήσεις.
·
Η αποφυγή της ασάφειας
για τη διασφάλιση της κατάλληλης μεταβίβασης του νοήματος και της καθαρότητας
κάθε μηνύματος.
·
Η παροχή δυνατότητας
από το επικοινωνιακό σύστημα, ώστε κάθε μαθητής να νοιώθει αποδεκτό και
προσφιλές μέλος στη σχολική ομάδα.
·
Η ευγένεια, η
φιλικότητα, η δικαιοσύνη, η ειλικρίνεια και η ένδειξη σεβασμού είναι αξίες
πανανθρώπινες και η τήρησή τους στην τάξη είναι κεντρικής σημασίας.
·
Οι εκπαιδευτικοί πρέπει
να συμμετέχουν σε μια διαδικασία που θα τους επιτρέπει να διερευνούν, να στοχάζονται
και να κατανοούν τις δικές τους ατομικές και πολιτισμικές εμπειρίες και
βιογραφίες, αν επιθυμούν να αναπτύξουν ξεκάθαρες πολιτισμικές ταυτότητες και
θετικότερες στάσεις έναντι των άλλων εθνοπολιτισμικών
ομάδων(Μάρκου,1998:55). Ένας εκπαιδευτικός ανοιχτών οριζόντων βελτιώνει την
ποιότητα της διδασκαλίας του και οι μαθητές έχοντας το συναίσθημα του «ανήκειν» παροτρύνονται θετικά για τη μάθηση (Ματσαγγούρας, 2000:180).
Η
Κριτική Επικοινωνιακή Διδασκαλία προτείνει τη συνεχή ανανέωση μέσα από τη
θεσμοθέτηση ανοικτών διαδικασιών, όπως τα ανοιχτά προγράμματα, η εναλλαγή
μεθόδων διδασκαλίας και η ευελιξία στη θεσμική οργάνωση της σχολικής ζωής (Κοσσυβάκη, 1998:76).
Στην
εδραίωση της διαπολιτισμικής επικοινωνίας συμβάλλουν
δραστηριότητες όπως: Το Θεατρικό Παιχνίδι, που παρέχει
δημιουργικά ερεθίσματα (Νικολάου, Γιαννούλη,
2000:120-133), η Διαπολιτισμική
Λογοτεχνία που ανοίγει διαύλους
επικοινωνίας, καθώς και αφιερώματα για την Ημέρα Περιβάλλοντος, τη Μουσική των Λαών, τη Διεθνή Κουζίνα, τα Γραμματόσημα, τις Κάρτες και
τα Νομίσματα, που μπορεί να αναδειχθούν σημαντικός μαθησιακός πόρος.
Καθώς
η επικοινωνία διεθνοποιείται, η όψη του κόσμου αλλάζει. Προωθείται η ομογενοποίηση του πλανήτη, με παράλληλη υπονόμευση της
πολιτισμικής ιδιαιτερότητας. Αστάθεια και
ρευστότητα χαρακτηρίζουν τους θεσμούς, τις στάσεις και τις συμπεριφορές
(Βρύζας, 1997:11-29). Ο πολιτισμός λοιπόν διαχέεται,
τονίζοντας τις γλωσσικές και πολιτισμικές ιδιαιτερότητες, αλλά και ενεργώντας
παράλληλα προς μια παγκοσμιοποίηση.
Η έννοια της μάθησης
μεταβάλλεται μέσα από τις διαπολιτισμικές σχέσεις και
η επικοινωνία αποτελεί πλέον ένα δομικό στοιχείο των σύγχρονων κοινωνιών και
συνάμα ένα σημαντικό μετασχηματιστικό
παράγοντα των κοινωνιών αυτών.
Το
να είμαστε υποχρεωμένοι να ζούμε με τους άλλους δεν είναι ατυχία, όπως έχουμε
συνηθίσει να πιστεύουμε αλλά μοναδική ευκαιρία. Λοιπόν! Μαζί ζούμε, μαζί μαθαίνουμε.
«Μελετώντας τους άλλους πολιτισμούς, μελετάμε και τον εαυτό μας»
αναφέρει ο Herzfeld (1998:21). Ακόμα και στις
ανοικτές δημοκρατικές κοινωνίες παραμένει το επιστημολογικό πρόβλημα της
κατανόησης: για να μπορέσει να υπάρξει κατανόηση ανάμεσα σε δομές σκέψεις, θα
πρέπει να περάσουμε από μια μεταδομή σκέψης. Η
ανάπτυξη της κατανόησης, λοιπόν, απαιτεί μια πλανητική μεταρρύθμιση των
αντιλήψεων, που θα αποτελέσει έργο της Παιδείας του μέλλοντος (Moren,
2000: 139). Η Παιδεία επιφορτίζεται, επομένως, με το οικουμενικό καθήκον να
βοηθήσει τα παιδιά να σκέφτονται παγκόσμια και να δρουν τοπικά.
Βλέπεις είπε είναι οι άλλοι και δεν γίνεται αυτοί χωρίς εσένα και δε
γίνεται εσύ χωρίς αυτούς, βλέπεις είπε είναι οι άλλοι και ανάγκη πάσα να τους
αντικρίσεις (Οδυσσέας Ελύτης).
Banks J.(2000):Cultural Diversity and Education, Boston, Allyn and Bacon
Bolten J.(1993):«Life world
Games: the theoretical foundation of training courses in Intercultural
Communication» European Journal of Edukation,12(3) pp.339-348
Herzfeld M.(1998): Η ανθρωπολογία μέσα από τον καθρέπτη,
Κριτική Εθνογραφία της Ελλάδας και της Ευρώπης, Αλεξάνδρεια, Αθήνα
Hohmann M. H.- H. Reich(Hrsg)(1989):Ein
Europa fuer mehreiten und minderheiten, Diskussionen um interkulturelle
Erziehung, Maxmann Muenster, New York
Levi- Strauss C.(1987):Φυλές και
Ιστορία, Μπάιρον, Αθήνα
Moren E (2000): Οι εφτά γνώσεις κλειδιά για την Παιδεία του
μέλλοντος, εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, Αθήνα
Searle J.(1999):Νους, Εγκέφαλος και Επιστήμη,
Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, β΄ έκδοση, Ηράκλειο
Βεργόπουλος
Κ.(1999):Παγκοσμιοποίηση η μεγάλη
χίμαιρα, «Νέα Σύνορα»-Α. Α. Λιβάνη, Αθήνα
ΒρύζαςΚ.(1997):Παγκόσμια Επικοινωνία-Πολιτιστικές
Ταυτότητες, Gutenberg, Αθήνα
Γεωργογιάννης
Π.(1999):«Μοντέλα εκπαίδευσης παιδιών
μειονοτήτων και μετακινούμενων πληθυσμών»,στο: Θέματα Διαπολιτισμικής Εκπαίδευσης,Gutenberg,
Αθήνα
Γιαννουλέας
Μ.(1998):Συμπεριφορά και
Διαπροσωπική Επικοινωνία στον εργασιακό
χώρο, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα
Γκότοβος
Α.(1996):Ρατσισμός κοινωνικές,
ψυχολογικές, παιδαγωγικές όψεις μιας ιδεολογίας και μιας πρακτικής, ΥΠ.Ε.Π.Θ-Γ.Γ.Λ.Ε, Αθήνα
Δαμανάκης
Μ.(1997):Η εκπαίδευση των Παλιννοστούντων
και Αλλοδαπών Μαθητών στην Ελλάδα,Gutenberg, Αθήνα
Καπετανίδου Μ.,
Γιαννόγκονα Α.(2002): «Διδακτικές προσεγγίσεις για την προώθηση της Διαπολιτισμικής Επικοινωνίας στην τάξη: παρουσίαση
ενδεικτικών προτάσεων», 4ο Διεθνές Συνέδριο, ΚΕ.Δ.ΕΚ-Π.Τ.Δ.Ε Παν/μιο Πατρών
Κοσμίδου-Hardy
Χ(1999): «Η συμβολή της αναπτυξιακής
συμβουλευτικής για την προώθηση της διαπολιτισμικής
επικοινωνίας: έμφαση στην κριτική αυτο-γνωσία και κοινωνιο-γνωσία του εκπ/κού» στο:
Επιθεώρηση Συμβουλευτικής και Προσανατολισμού, Τευχ.50-51, Ελληνικά Γράμματα,
Αθήνα
Κοσσυβάκη
Φ.(1998):Κριτική Επικοινωνιακή
Διδασκαλία: Κριτική Προσέγγιση της Διδακτικής πράξης, Gutenberg,
Αθήνα
Μάρκου
Γ.(1998):Προσέγγιση της πολυπολιτισμικότητας και η διαπολιτισμική
εκπαίδευση - Η επιμόρφωση των
εκπαιδευτικών, Γενική Γραμματεία Λαϊκής Επιμόρφωσης, Αθήνα
Ματσαγγούρας
Η.(2000):Η Σχολική Τάξη, Αθήνα
Νικολάου
Γ. - Γιαννούλη Μ.(2001): «Το θεατρικό παιχνίδι ως μέσο διαπολιτισμικής
προσέγγισης», Εκπαιδευτικά, Τευχ. 57-58, Αθήνα
Παπαδάκη-Μιχαηλίδη Ε. (1996):Η
σιωπηλή γλώσσα των συναισθημάτων - μη λεκτική επικοινωνία στις διαπροσωπικές σχέσεις, Ελληνικά
Γράμματα, Αθήνα
Παπάς
Α.(2001):Διαπολιτισμική Παιδαγωγική και διδασκαλία, Αθήνα
Τριλιανός
Α.(1997): Η Κριτική Σκέψη και η
Διδασκαλία της, Τελέθριον, Αθήνα
Τσιπλητάρης Α.
(1998): Ψυχοκοινωνιολογία της Σχολικής
Τάξης, Αθήνα
Τσεκούρας
Γ.(2001):Περί Παγκοσμιοποιήσεως,
Αθήνα