Της Δέσποινας Καρακατσάνη
Πανεπιστήμιο
Κρήτης
Η σχολική εκδοχή της πολιτικής
διαπαιδαγώγησης έχει ως βασικό στόχο την μετάδοση σειράς πληροφοριών σχετικά με
την λειτουργία του κοινωνικού και πολιτικού συ-στήματος, του κρατικού
οργανισμού, της διεθνούς κοινότητας, καθώς και αναφορικά με τα καθήκοντα και
τις υποχρεώσεις των πολιτών, που απορρέουν από την ένταξή τους στα παραπάνω
κοινωνικά και πολιτικά σχήματα. Στοιχεία που συμβάλλουν με άμεσο ή έμμεσο τρόπο
στην προετοιμασία των μελλοντικών πολιτών για την κοινωνική και πολιτική τους
ένταξη εμπεριέχονται τόσο στα μαθήματα του σχολικού προγράμματος -της πολιτικής
αγωγής[1],
της ιστορίας, της γεωγραφίας, της γλώσσας, της μελέτη του περιβάλλοντος, κ.ά- όσο
και στο κοινό πλαίσιο παρουσίας, λειτουργίας και συνύπαρξης, καθώς αυτό
επιβάλλει την υιοθέτηση μιας σειράς αξιών και κανόνων.
Το περιεχόμενο της πολιτικής διαπαιδαγώγησης διαφοροποιείται κατά συνέπεια
σήμερα καθώς πρέπει να στηρίζεται πάνω σε ένα ευρύτερο ορισμό της ιδιότητας του
πολίτη βασισμένο στις αρχές και τις αξίες της δημοκρατίας. Η κοινωνική
συνεργασία αποτελεί τον δεύτερο μεγάλο άξονα μιας αγωγής στην ιδιότητα του
πολίτη, καθώς γίνεται όλο και περισσότερο πλέον συνείδηση ότι «η συνεργασία οδηγεί στην αυτονομία»[3].
Η πολιτική διαπαιδαγώγηση στο χώρο του σχολείου και
ειδικότερα το μάθημα της πολιτικής αγωγής καλείται να λάβει θέση και απέναντι
στο θέμα της ευρωπαϊκής ενοποίησης και να συμβάλλει στην οικοδόμηση μιας
ευρωπαϊκής ταυτότητας. Με βάση ποια κριτήρια, όμως, μπορούμε να εκτιμήσουμε αν
ένα μάθημα πολιτικής αγωγής έχει καλύψει με ικανοποιητικό τρόπο το θέμα της
Ευρώπης; Ποιες πλευρές αυτού του θέματος πρέπει δηλαδή να θίγει ένα εγχειρίδιο
πολιτικής αγωγής, με ποιο τρόπο να τις αντιμετωπίζει και πόσο εξαντλητικά να
τις αναλύει;
Η απάντηση στα παραπάνω ερωτήματα είναι αναγκαίο να
συναρτηθεί και με την ικανοποίηση των γενικότερων εκείνων κριτηρίων, τα οποία πρέπει
να πληροί ένα σχολικό εγχειρίδιο προκειμένου να θεωρείται επιτυχημένο. Αυτά
είναι: 1. Να μην ανατρέπει, αλλά και να μην θέτει σε αμφισβήτηση τα
συμπεράσματα του ειδικού επιστημονικού κλάδου, του οποίου αποτελεί τη σχολική
εκδοχή. 2. Να ικανοποιεί μια σειρά διδακτικών αρχών, όπως το να έχει
πληροφοριακό και ενημερωτικό χαρακτήρα, να θίγει και να επεξεργάζεται τα
προβλήματα μέσα από διαφορετικές και πολλές φορές αντικρουόμενες οπτικές. 3. Να
μην εμπεριέχει προκαταλήψεις, αλλά να στέκεται κριτικά απέναντι σε αυτές. 4. Να
προσαρμόζει τον τρόπο παρουσίασης, ανάπτυξης και ανάλυσης των στοιχείων που
μελετά στις ανάγκες, τις αναμονές, αλλά και τις δυνατότητες των παιδιών στα
οποία απευθύνεται.
Σε όλα τα σύγχρονα ελληνικά εγχειρίδια πολιτικής
αγωγής περιλαμβάνονται κεφάλαια που αναφέρονται στην αναγκαιότητα της διεθνούς
οργάνωσης και συνεργασίας, στον τρόπο οργάνωσης και λειτουργίας των διεθνών
οργανισμών, στον ειδικό ρόλο της διεθνούς κοινότητας. Επίσης αναλύεται η πορεία
δημιουργίας και εξέλιξης της Ευρωπαϊκής Ένωσης, η δομή, τα βασικά όργανα και οι
λειτουργίες της, οι υποχρεώσεις και τα δικαιώματα των κρατών-μελών και των
ευρωπαίων πολιτών. Παρουσιάζεται ακόμα το ιστορικό ένταξης της Ελλάδας σε
αυτήν. Συχνά, επίσης, γίνεται αναφορά στην ευρωπαϊκή ταυτότητα ως κύριο
συστατικό της ευρωπαϊκής πατρίδας, η οποία τίθεται σε αντιπαράθεση με την
εθνική πατρίδα. Κοινό σημείο όλων, ωστόσο, αυτών των εγχειριδίων αποτελεί, η
υπογράμμιση της συμβολής της Ελλάδας -και ιδιαίτερα του αρχαίου ελληνικού
πολιτισμού και του χριστιανισμού- τόσο στη γέννηση της ίδιας της Ευρώπης, όσο
και στη σύλληψη και οικοδόμηση μιας κοινής Ευρωπαϊκής προοπτικής και στην
καλλιέργεια μιας ευρωπαϊκής συνείδησης. Το ένδοξο παρελθόν δικαιολογεί, σύμφωνα
με τα εγχειρίδια, την τοποθέτηση της Ελλάδας μεταξύ των Ευρωπαϊκών κρατών και
τη διεκδίκηση από την πλευρά της μιας ιδιαίτερης και προνομιακής θέσης σε αυτό
το πλαίσιο. Υπογραμμίζεται με μονόπλευρο τρόπο η συμβολή της Ελλάδας στη
διαμόρφωση της έννοιας της δημοκρατίας και στη μετάδοση των πολιτιστικών αξιών
στους Ευρωπαίους, χωρίς να αναφέρεται με σαφήνεια η επίδραση που εκείνη δέχτηκε
από άλλους πολιτισμούς και ειδικά από τον ευρωπαϊκό. Με τον τρόπο αυτό η
αλληλεπίδραση των πολιτισμών, η όσμωση των ιδεών και των αξιών υποτιμάται
έμμεσα, καθώς λανθάνει η άποψη ότι αυτό εγκυμονεί κινδύνους εθνικής αλλοίωσης.
Παράλληλα υιοθετείται ένα σχήμα ιεράρχησης πολιτισμών, μια μανιχαϊκή διάκριση
των λαών σε ανώτερους και κατώτερους.
Η ανάπτυξη του θέματος της
Ευρώπης στα σχολικά εγχειρίδια της πολιτικής αγωγής είναι αναγκαίο να μπαίνει
στο βάθος των πραγμάτων και αντί να αναλώνεται σε μια απλή περιγραφή των θεσμών
και των οργανισμών και στην παρουσίαση μιας εξωραϊσμένης εικόνας της κοινωνικής
και πολιτικής ζωής στο πλαίσιό της να αναλύει τα προβλήματα στις πραγματικές
τους διαστάσεις. Πρέπει να δίνονται, επίσης, τα ερεθίσματα για την μελέτη των
κοινωνικών και οικονομικών προβλημάτων μέσα στο εθνικό και ευρωπαϊκό πλαίσιο
και συγκεκριμένα των ανισοτήτων, του δημοκρατικού ελλείμματος, των φόβων
σχετικά με την αφομοίωση των εθνικών ιδιαιτεροτήτων, αλλά και την εκδήλωση νέων
μορφών εθνικισμού, ρατσισμού και ξενοφοβίας. Τα εγχειρίδια της πολιτικής αγωγής
πρέπει να λαμβάνουν υπόψη τους ότι αν και σε κάποιο βαθμό έχει επιτευχθεί μια
οικονομική σύγκλιση στο πλαίσιο της
Ευρωπαϊκής Ένωσης, αυτό δεν ισχύει και για το πολιτικό και πολιτιστικό
πεδίο. Κατά συνέπεια δε διαφαίνεται ξεκάθαρα η κοινή ευρωπαϊκή προοπτική και ο
τρόπος εξομάλυνσης των εθνικών ανταγωνισμών. Επίσης είναι αναγκαίο να
υπογραμμιστεί, ότι η δυναμική της ευρωπαϊκής πορείας συναρτάται άμεσα και με
τους μείζονες πολιτικούς ανταγωνισμούς σε πλανητικό επίπεδο.
Μόνο με την ανάδειξη των
ενδογενών προβλημάτων θα αντιμετωπιστεί και το «σχέδιο για την ενωμένη Ευρώπη»
ως μια ανοιχτή ιστορική διαδικασία και θα επιτευχθεί μια ουσιαστική πολιτική διαπαιδαγώγηση των μαθητών. Το 1983
στην ομιλία του υπουργού επί εκπαιδευτικών θεμάτων στο Συμβούλιο της Ευρώπης
σχετικά με την καλλιέργεια μιας ευρωπαϊκής συνείδησης στην εκπαίδευση
αναφέρεται ότι αυτό θα επιτευχθεί αν μάθουν όλοι οι νέοι/ες Ευρωπαίοι/ες να
δείχνουν σεβασμό και αλληλεγγύη απέναντι σε λαούς άλλους εθνών και πολιτισμών,
να βλέπουν τους εαυτούς τους όχι μόνο ως πολίτες των δικών τους περιοχών και
χωρών, αλλά ως πολίτες της Ευρώπης και του ευρύτερου κόσμου. Αυτό σημαίνει ότι
θα πρέπει να υποβοηθηθούν στην απόκτηση των απαραίτητων γνώσεων και ικανοτήτων
προκειμένου να μπορούν να ενταχθούν αρμονικά σε έναν κόσμο, ο οποίος υπόκειται
σε συνεχή εξέλιξη και αλλαγή. Θα πρέπει, επίσης, να αποκτήσουν συνείδηση της
κοινής πολιτιστικής τους κληρονομιάς, της συμβολής του δικού τους πολιτισμού
στους άλλους, αλλά και των δανείων από άλλους.
Πολιτική αγωγή σε
σχέση με την Ευρώπη δεν σημαίνει μόνο απόκτηση μιας σειράς γνώσεων σχετικά με
τον τρόπο λειτουργίας αυτής, αλλά πολιτική ευαισθητοποίηση σχετικά με τις
εσωτερικές αντιθέσεις και αντιφάσεις και απόκτηση κριτικής σκέψης αναφορικά με
τον μη παγιωμένο χαρακτήρα της Ευρωπαϊκής Ένωσης και την προσπάθεια
δημοκρατικοποίησης και υιοθέτησης μιας ιδεολογίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων
στο πλαίσιό της.
Σήμερα παρουσιάζεται επιτακτική η ανάγκη δημιουργίας πολιτών με παγκόσμια
οικουμενική συνείδηση, με πολιτική ευαισθησία απέναντι σε ένα συνεχώς
διαμορφούμενο πολυπολιτισμικό παρόν. Τα νέα αυτά δεδομένα καθιστούν πολύπλοκο
και ιδιαιτέρως δύσκολο το έργο της πολιτικής διαπαιδαγώγησης που αναλαμβάνει το
σύγχρονο σχολείο. Αυτό καλείται να προσφέρει μια πολιτική αγωγή απαλλαγμένη από
την πολιτική μυθολογία του Έθνους και να προχωρήσει σε μια νέου τύπου ανάλυση,
αυτή των συμπλεγμάτων που αποκλείουν τον Άλλο. Εκείνο που χρειάζονται πλέον οι
νέες γενιές προκειμένου να διαπαιδαγωγηθούν πολιτικά -με τη βαρύνουσα σημασία
του όρου- είναι όχι ο μύθος της εθνικής ταυτότητας, αλλά η απόκτηση εκείνων των
εργαλείων ανάλυσης με τα οποία θα αναγνωρίζουν την πολιτιστική και πολιτική
τους ταυτότητα σεβόμενοι την ταυτότητα του Άλλου, τον οποίο θα αντιλαμβάνονται
ως μέρος ενός διευρυμένου Εμείς. Μόνο με τον τρόπο αυτό θα καλλιεργηθεί μια
ουσιαστική «ευρωπαϊκή πολιτική και πολιτιστική αλληλεγγύη» και ένας ουσιαστικός
«ευρωπαϊκός πατριωτισμός», στοιχεία που θα συμβάλλουν στην εδραίωση, αλλά και
την ευημερία του «κοινού ευρωπαϊκού σπιτιού».
«A quoi sert
l’école aujourd’hui en Europe?», Actes
des Rencontres, Scola 1993.
Albala-Bertrand L.,
«Pour une didactique constructiviste socio-génétique de la
citoyenneté», Perspectives, XXVI,
4, p. 753-794.
Almond G.A,Verba
S.,The Civic Culture Revisited, Boston,
Little Brown, 1980.
Audigier F.,
Lagélée G. (dir.), Education
aux droits de l’homme, INRP, coll. Rapport de recherches, 1987, no13.
Audigier F., «Enseigner
la société, transmettre des valeurs, la formation civique et
l’éducation aux droits de l’homme: une mission ancienne, des
problèmes permanents, un projet toujours actuel, Revue française de pédagogie, no 94, janv-févr-mars
1991, p. 37-48.
Audigier F.,
Lagélée G., Education
civique et initiation juridique dans les collèges, I.N.R.P,
Didactique des disciplines, 1996.
Audigier F., L’éducation à la
citoyenneté, INRP, Paris 1999.
Beauthier G.H., Les droits du citoyen européen, Office
des publications officielles des communautés européennes, 1990
Beis G., Tendances et Perspectives de
l’éducation éthique dans le monde, Unesco, 1989.
Bendix R., Nation building and Citizenship, Berkeley
,University of California Press, 1977.
Brosio R.,
«Teaching and Learning for Democratic Empowerment», Educational Theory, no 40, no 1, 1990.
Canivez P., Eduquer le citoyen?, Hatier, Paris 1995.
Colas D., Emeri C.,
Zylberberg J.(sous la dir.),Citoyenneté
et nationalité, éd. PUF,
Paris 1991.
Constant F., La citoyenneté, Montchrétien,
Paris 1998.
Costa-Lascoux, J. «Le
multiculturalisme et les institutions» in C. Camilieri (dir.), Différences et culture en Europe, Conseil
de l’Europe, 1995, p. 157-221.
Crémieux C., La citoyenneté à
l’école, Syros 1998.
«Eduquer à la
citoyenneté », Cahiers
Pédagogiques, n. 340, 1996.
Ferry J.M., L’Allocation universelle. Pour un revenu de
citoyenneté, Cerf
‘Humanités’, 1995.
Fontaine P., L’Europe des citoyens, Office des
publications officielles des Communautés européennes, 1991.
Fumat Y.,
“School and Citizenship”.Childrens identity and Citizenship in Europe. A
European Commission Socrates programme Thematic
Network Project. Πρώτη Ευρωπαïκή συνάντηση με θέμα:
“Chidren’s and Young People’s Social, Political and Economic Learning and
Understanding within the European Context”, University of North London United
Kingdom, 1999.
Galichet F., L’éducation
à la citoyenneté, Anthropos, Paris 1998.
Gauchet M., La Révolution des droits de l’homme, éd.Gallimard,
Paris 1989.
Giolitto P., Enseigner l’éducation civique
à l’école, éd.Hachette, Paris 1993.
Gotovos Ath.,
“Greece: national case study of citizenship education”, in John Cogan, Ray
Derricott, Citizenship for the 21st
Century, Kogan Page, London 1998, p. 48-51.
Karakatsani D., Le citoyen à l’école. Manuels
d’éducation civique et citoyenneté dans la Grèce
d’après-guerre, éd. Peter Lang, Bern 1999.
L’enseignement des Droits de l’Homme et
l’éducation sociale, civique et politique, 34e Séminaire du
Conseil de l’Europe pour enseignants Donaueschingen, (Allemagne), 17-21
novembre 1986, Conseil de l’Europe 1993.
«L’éducation à la
citoyenneté », Cahiers
Pédagogiques, no 340, janvier 1996.
« La
démocratie à l’école », Cahiers Pédagogiques, no 319, Décembre 1993.
Leleux C., Repenser l’éducation civique, Cerf
Humanités, Paris 1997.
Manin B., Principes du gouvernement
représentatif, Calmann-Lévy, 1995.
Marciano J., Civic illiteracy and Education. The battle
for the Hearts and the Minds of American Youth, Peter Lang, 1997.
Roche G., L’apprenti citoyen. Une éducation
civique et morale pour notre temps, E.S.F,1993.
Steiner-Khamsi G.,
Schwille J., (eds), New paradigms and
Recurring Paradoxes in Education for Citizenship: An International Comparison, 2002.
Tsoumy J., L’enfant citoyen scolaire de l’Europe de
demain, Neuchâtel, 1991 (INRP,Dossier Suisse).
Vial
J., Mougniotte A., L’éducation
civique, Binet Simon, Lyon 1992.
[1]
Η ιδιαιτερότητα του ειδικού μαθήματος της
πολιτικής αγωγής συνίσταται στο ότι αντανακλά με πιο άμεσο τρόπο από ό,τι τα
υπόλοιπα μαθήματα τα πολιτικά και παιδαγωγικά ερείσματα της εκπαιδευτικής
πολιτικής και αποτελεί τον κατεξοχήν φορέα της επίσημης πολιτικής ιδεολογίας
μέσα στο εκπαιδευτικό σύστημα. Στην ελληνική εκπαίδευση το μάθημα αυτό, όπως
υποδηλώνουν τόσο οι μετονομασίες του -Αγωγή του Πολίτη, Στοιχεία Δημοκρατικού
πολιτεύματος και δικαίου, Πολιτική Αγωγή, Κοινωνική και πολιτική αγωγή,
Εισαγωγή στο Δίκαιο και τους Πολιτικούς Θεσμούς- κάτω από συγκεκριμένες
πολιτικές συγκυρίες όσο και η διατήρηση των βασικών αξόνων του περιεχομένου του
επί σειρά δεκαετιών, έπεσε θύμα των ιδεολογικοπολιτικών συνθηκών, αλλά και των
αγκυλώσεων και των αδρανειών του ίδιου του εκπαιδευτικού τομέα.
[2] Manin B., Principes
du gouvernement représentatif, Calmann-Lévy, 1995, σ.
298-299.
[3] J. Piaget, Le jugement moral chez l’enfant, PUF, σ. 327.