Το ανθρώπινο πρόσωπο μέσα σε μια παγκοσμιοποιημένη κοινωνία
Του Κ.Γ. Πασσάκου
του
Πανεπιστημίου Αθηνών
Η στενοτάτη σύνδεσις παιδείας και
προσώπου είναι εντελώς κάτι το αυτονόητο. Ανεξάρτητα από εθνικά και ιδεολογικά πλαίσια
η εκπαίδευσις έχει ως αντικείμενό της το ανθρώπινο πρόσωπο, την φροντίδα της
γι’ αυτό. Αποσκοπεί πάντοτε στην κατά το δυνατόν πληρέστερη ανάπτυξις της
ανθρώπινης προσωπικότητος, καθώς αυτή πορεύεται το δρόμο της προς την
ωριμότητα. Η ορθή παιδεία του ανθρώπου λειτουργεί παράλληλα με την φυσική τάσι
της ανθρωπίνης υπάρξεως προς το γίγνεσθαι. Είναι η διαδρομή από το άτομο αρχικά
προς το πρόσωπο, προς την διαρκώς οικοδομούμενη και μηδέποτε πληρούμενη
ολοκλήρωσις. Ο S. Kirkegaard το ετόνισε: «Το υπαρξιακό ον
βρίσκεται σταθερά στην διαδικασία του γίγνεσθαι».
Η επιστήμη της Ψυχολογίας
περιστρέφεται κατά διαφόρους τρόπους γύρω από το πρόσωπο. Άλλοτε το προσεγγίζει
και άλλοτε φαίνεται ωσάν να απομακρύνεται απ’ αυτό. Άλλοτε επιχειρεί
αποφασιστικά να εισέλθει στον βαθύ πυρήνα του, να ψάξει μέσα στο σχεδόν αχανές
της εκτάσεώς του και άλλοτε φαίνεται ωσάν να έχει χάσει την θέα του. Ύστερα από
100 έτη εκπληκτικού επιστημονικού μόχθου ακούονται σήμερα επικλήσεις και
κραυγές: «Πού είναι λοιπόν το ανθρώπινο πρόσωπο στην ψυχολογία;» Πρέπει να
ανακαλύψουμε το ανθρώπινο πρόσωπο. Οι κραυγές αυτές και διαμαρτυρίες δεν είναι
διόλου αδικαιολόγητες. Υπήρξε μια περίοδος –περίοδος όχι βραχεία– κατά τον
λήξαντα αιώνα, όπου είχε εξαφανισθεί από το λεξιλόγιο, προφορικό και γραπτό,
πλείστων ψυχολόγων ο όρος πρόσωπο. Αντ’ αυτού εχρησιμοποιείτο ευρέως ο όρος
οργανισμός (organism)
αδιακρίτως για ζώα και ανθρώπινα όντα. Γιατί αυτό; Οι ψυχολόγοι είχαν ευρεθεί
σε φανερή αμηχανία, αν μη αδυναμία να προσδιορίσουν το πρόσωπο· να δώσουν ένα ικανοποιητικό
ψυχολογικό ορισμό του. Και προτίμησαν να το παρακάμψουν. Ακόμη και σήμερα
διαπιστώνεται ότι στην ψυχολογία γενικώς και ειδικότερα στην ψυχολογία της
προσωπικότητος δεν υφίσταται, όπως συμβαίνει με άλλες επιστήμες και ιδίως τις
φυσικές, ένα μόνο καθολικά αποδεκτό θεωρητικό μοντέλο (paradigm), από το οποίο να προκύπτουν και εντός του οποίου
να οργανώνονται όλες ή έστω η πλειονότης των θεωριών, υποθέσεων, ερευνητικών
μεθοδολογιών και ευρημάτων ερευνών, που συνθέτουν ένα επιστημονικό κλάδο. Έτσι
αναπόφευκτα προκύπτει μια ευρεία ποικιλία μάλλον αμοιβαίως αποκλινουσών
προσεγγίσεων, δια μέσου των οποίων επιδιώκεται η προαγωγή της γνώσεως. Ως εκ
τούτου κάποια σύνθεσις ή συνταίριασμα μεταξύ τους δεν φαίνεται δυνατή πέρα απ’
αυτό που έχει αποκληθεί «χλιαρός εκλεκτισμός» (D. McAdams, 1994).
Στα πλαίσια της υπαρξιακής
ψυχολογίας συναντούμε μια υποστασιακή αντίληψη περί του προσώπου. Προέχει τι
είναι, το ον, η ύπαρξις και οι ιδιότητες που την χαρακτηρίζουν. Αυτές είναι: η
υπευθυνότης, η ανεξαρτησία, η ελευθερία, η μοναδικότης με δυνατότητα επιλογής,
η ενότης, ο αυτοπροσδιορισμός, η αξιοπρέπεια. Προβάλλεται η απαίτησις
κατανοήσεως του ανθρωπίνου προσώπου στην ολότητά του. Πιστεύεται όμως ότι η
θετική επιστήμη μόνη δεν μπορεί να αποκαλύψει την φύση του προσώπου ως όντος εν
τω κόσμω. Η ψυχολογία επιβάλλεται να γίνει μια περισσότερο ανθρωπίνη επιστήμη.
Εξαίρεται η μοναδικότης του προσώπου· μοναδικές ρίζες, μοναδική κληρονομικότης,
μοναδική η εμπειρία του περιβάλλοντος. Ο υπαρξιστής J. Wahl
διατείνεται: «Είμαι μια στιγμή της ατομικότητος αλλ’ αρνούμαι να είμαι μια
παράγραφος ενός συστήματος». Υπάρχει νόημα και σκοπός στην ζωή καθενός
ιδιαιτέρου προσώπου. Ενυπάρχει όμως σ’ αυτό η ευθύνη για τα άλλα πρόσωπα.
Αντιθέτως, ο θετικισμός από την
εποχή του J. Locke και του A. Comte είδε το
ανθρώπινο πρόσωπο μέσα από ένα ντετερμινιστικό – μηχανιστικό πρίσμα, ως ένα
αντενεργό, αντιδραστικό ον καθοριζόμενο κυρίως από εξωτερικές δυνάμεις,
παρόμοιο με απλούς στοιχειώδεις οργανισμούς και ακόμη με άψυχα αντικείμενα,
όπως οι μηχανές.
Η ψυχαναλυτική θέσις εμφανίζεται
παρόμοια με την αναφερθείσα θετικιστική, αφού θεωρεί ότι το πρόσωπο
κυριαρχείται και κατευθύνεται από εσωτερικές εδώ ασύνειδες, βιολογικής κυρίως
φύσεως δυνάμεις. Κατά συνέπεια διακρίνεται από ένα πεσσιμισμό γι’ αυτό.
Η προσωποκεντρική (personalistic) προσέγγισις προβάλλει ως μια
έντονη διαμαρτυρία και αντίθεση κατά του θετικισμού, εμπειριοκρατικού και
βιολογικού. Στηριζόμενη εν μέρει σε φιλοσοφικά επιχειρήματα και εν μέρει στην
άμεση υποκειμενική εμπειρία, σε φαινομενολογικό δηλαδή βάθρο, εκλαμβάνει το
πρόσωπο ως μια δημιουργική ενότητα, διαρκώς αυξανόμενο, σε μια μη διακοπτόμενη
πορεία προς την αυτοπραγμάτωση. Από τους κυρίους εκπροσώπους αυτής της
κατευθύνσεως, ο C. Rogers, θεωρεί ότι στο πρόσωπο ενυπάρχει η τάσις για
αυτοπραγμάτωση και ότι διαθέτει τις δυνατότητες και ικανότητες να προάγει την
ελευθερία του και την αυτονομία του, ενώ ο A. Maslow παρομοίως
ομιλεί για «το αυτοπραγματούμενο ανθρώπινο ον».
Από την πλευρά της ψυχολογίας του
βάθους ο C. Jung κάμνει διάκριση ανάμεσα στο πρόσωπο και το
προσωπείο (persona). Το
δεύτερο, ως αρχέτυπο, θεωρείται αναγκαίο όσο συνδέεται με το πρώτο και εκφράζει
τους ρόλους του ατόμου και τις συλλογικές απαιτήσεις της κοινωνίας απ’ αυτό.
Είναι αρνητικό όμως όταν το εγώ του ατόμου ταυτίζεται με προσωπείο, οπότε το
προκύπτον αποτέλεσμα είναι η αποξένωσις του προσώπου από τον πραγματικό εαυτό
του, κάτι το οποίο με την σειρά του υπονομεύει την ικανότητά του να προχωρήσει
προς μια αληθή αυτοπραγμάτωση.
Ο G.W. Allport, θεμελιωτής του κλάδου της ψυχολογίας
της προσωπικότητος ως συστηματικής επιστήμης, πιστεύει ότι το πρόσωπο μπορεί να
προσεγγισθεί και να μελετηθεί ως συγκεκριμένη και μοναδική ατομική
πραγματικότητα (individual
person), όχι ως μια γενική αφηρημένη
έννοια. Πιστεύει επίσης ότι το πρόσωπο χαρακτηρίζεται όχι τόσο οντολογικά (being), αλλά κυρίως ως γίγνεσθαι (becoming), αγωνιζόμενο διαρκώς για
ολοκλήρωση και πληρότητα. Ακόμη θεωρεί ότι η προσωπικότης, ως ολικό σύστημα του
προσώπου, είναι ένα διαπροσωπικό σύστημα και υφίσταται και διαμορφώνεται μέσα
από τις κοινωνικές αλληλεπιδράσεις με άλλα πρόσωπα. Τέλος, αυτός ο διάσημος
καθηγητής ψυχολογίας αποφαίνεται ότι «μια αποκλειστικώς ψυχολογική κατανόησις
του ανθρωπίνου προσώπου είναι ένα μάταιο όνειρο. Ο καθένας πρέπει επίσης να
γνωρίσει την μεταφυσική φύση του και την θέση του στο κοσμικό σχέδιο» (1961, σ.
566). Φαίνεται ότι η φιλοσοφία και ακόμη και η θεολογία επιβάλλεται να
συνδεθούν με την διαθέσιμη ψυχολογική απόδειξη. Τι είναι λοιπόν το πρόσωπο;
«Είναι περισσότερο από μια δέσμη έξεων» απαντά ο Allport, «περισσότερο από σημείο διατομής αφηρημένων διαστάσεων (personality dimensions). Είναι περισσότερο από ένας αντιπρόσωπος του
είδους του, περισσότερο από ένας πολίτης κράτους, περισσότερο από μια περίπτωση
στην κίνηση του ανθρωπίνου γένους. Τα υπερβαίνει όλα αυτά. Το άτομο αγωνιζόμενο
για ολοκλήρωση και πληρότητα, έχει υπάρξει κάτω από όλες της ανθρωπίνης ζωής
μορφές τόσο ποικίλες όπως η νομαδική και η φεουδαρχική, η καπιταλιστική και η
κομμουνιστική. Καμιά κοινωνία δεν μπορεί να συγκρατηθεί επί μακρόν έξω από τον
σεβασμό του ανθρώπου από τον άνθρωπο. Το πρόσωπο σήμερα παλαίει ακόμη κάτω από
την τυραννία και την καταπίεση, πάντοτε ελπίζον και σχεδιάζον για αξιοπρέπεια
και η ανάπτυξις εκάστης προσωπικότητος εκτιμάται περισσότερο από κάθε τι άλλο»
(ένθ’ αν. σ. 573 κ. εξ.).
Στο πρόσωπο εκτός από την
οντολογική παρουσία του και επίσης το γίγνεσθαι της φύσεώς του, υπέρ παν άλλο
προτεραιότητα έχει η διαπροσωπική σχέσις, η προσωπική συνάντησις. Αυτή την
σχεσιακή αντίληψη περί του προσώπου προήγαγον οι Πατέρες της Εκκλησίας, έχοντες
ως αφετηρία το απόλυτο πρότυπο του Τριαδικού Θεού, των τριών Προσώπων. Στο
ανθρώπινο επίπεδο το πρόσωπο συναντά το ον καθώς αναδύεται μέσα από την πρώτη
και πρωταρχική σχέση, αυτή του βρέφους με την μητέρα, μια σχέσι η οποία θα
συνεχισθεί μετά ταύτα διηνεκής με ποικίλες μορφές. Στα πλαίσια αυτής της
διαπροσωπικότητος μπορούμε να προσεγγίσουμε και να κατανοήσουμε το πρόσωπο δια
μέσου της προσωπικής συναντήσεως, του διαλόγου, της συντροφικότητος, της
αγαπητικής σχέσεως, του συνδέσμου με τον κόσμο. Η σχέσις λοιπόν αυτή έχει
συγκεκριμένο χαρακτήρα. Είναι σχέσις προσώπου με άλλα εγγύς, πραγματικά
πρόσωπα, όπως η μητέρα που αναφέραμε.
Σχετικά προσφάτως έχει διαμορφωθεί
και αναπτύσσεται ένας νέος επιστημονικός κλάδος, η Οικολογική Ψυχολογία. Στα
πλαίσια αυτού του κλάδου το πρόσωπο μελετάται πάντοτε σε σχέση με πραγματικές
καταστάσεις του συγκεκριμένου περιβάλλοντος όπου ζει. Είναι οι «θέσεις
συμπεριφοράς» (behaviour
settings) όπως τις ονόμασε ο R. Barker με τον H. Wright και τους
συνεργάτες στο κλασσικό έργο «Οικολογική Ψυχολογία» (1978). Στη συνέχεια και
μέχρι το τέλος της παρελθούσης δεκαετίας ο Urie Bronfenbrenner ανέπτυξε
την θεωρία των οικολογικών συστημάτων (Ecological Systems
Theory), σύμφωνα με την οποίαν το
πρόσωπο θεωρείται αναπτυσσόμενο μέσα σε ένα πολύπλοκο σύστημα σχέσεων του
περίγυρου, του πλησιεστέρου και αμεσοτέρου περιβάλλοντος, όπου περιλαμβάνεται η
οικογένεια, η γειτονιά, οι φίλοι, το εκπαιδευτικό κέντρο, οι θεσμοί, νόμοι, ήθη
και έθιμα, οι τρόποι ζωής, οι αξίες του ιδιαιτέρου πολιτισμού, όλα αυτά ωσάν
φωλιές σε πολλαπλά επίπεδα (microsystem, mesosystem, exosystem, macrosystem, chronosystem). Οι σύγχρονες διαπολιτισμικές
μελέτες που ελκύουν έντονο ερευνητικό ενδιαφέρον από πολλούς ψυχολόγους, σήμερα
αποβλέπουν στην μελέτη προσώπων όπως ζουν σε διαφορετικούς πολιτισμούς και σε
ειδικότερες κοινωνικές και εθνικές ομάδες. Συναφείς συγκρίσεις παρέχουν γνώση
όσον αφορά σε κοινά χαρακτηριστικά αλλά και ατομικές διαφορές στα αναπτυσσόμενα
πρόσωπα. Δυνατόν να υπάρχουν –και όντως υπάρχουν– διαφορές απόψεων και γνωμών
μεταξύ των συγχρόνων ψυχολόγων. Σύμφωνα όμως με μια εκτίμηση (D. Adams, 1994)
φαίνεται να συμφωνούν επί δύο τουλάχιστον προτάσεων, οιονεί αξιωμάτων. α) Ένα
πρόσωπο είναι μια ενιαία ολοκληρωμένη οντότητα, ένα πολύπλοκο όλον, εις το
οποίον τα ποικίλα μέρη ή όψεις σχετίζονται μεταξύ των πολυπλόκως. β) Τα διάφορα
ανθρώπινα πρόσωπα είναι παρόμοια αλλά και διαφορετικά κατά πολλούς και
ποικίλους τρόπους. Ως προς το πρώτο, επιθυμούμε το πρόσωπο να παραμείνει μια
αδιάσπαστη ολότητα. Σχετικά με το δεύτερο θα επισημαίναμε δύο βασικούς άξονες
του προσώπου: Αυτός που συνιστά το όμοιον. Είναι ο κατά Jung ασύνειδος αρχετυπικός κόσμος του προσώπου, ο
κοινός με όλους, το καθολικό και το πανανθρώπινο. Και είναι και εκείνος που
περιλαμβάνει το ιδιαίτερο, το μοναδικό, το ανεπανάληπτο, το σαφώς προσωπικό.
Είναι αδύνατο να κατανοηθεί το πρόσωπο χωρίς την προσέγγιση και εξέταση και των
δύο αυτών όψεων.
Έως εδώ δεν έγινε παρά μια βραχεία
εισαγωγή –δεν αποσκοπούσαμε εις τίποτε περισσότερο λόγω των ορίων του θέματος–
στον προσδιορισμό του προσώπου κυρίως από πλευράς ψυχολογικής επιστήμης.
Σχετικός συνεπώς προσδιορισμός· όχι πλήρης και απόλυτος. Συνοψίζοντας θα λέγαμε
ότι: Το πρόσωπο χαρακτηρίζεται από μια ολότητα, περιλαμβάνει κοινά ανθρώπινα
στοιχεία, ταυτοχρόνως όμως και ιδιαιτερότητες σε τέτοια έκταση, ώστε να
θεωρείται μοναδικό. Διακρίνεται από την ιδιαίτερη προσωπική του ιστορία. Πέρα
από την υπαρξιακή του οντότητα, περιλαμβάνει ένα διαρκές γίγνεσθαι, μια
αδιάκοπη πορεία προς αυτοπραγμάτωση και ολοκλήρωση. Χαρακτηρίζεται από
ελευθερία, αν και όχι απόλυτη, υπευθυνότητα, αυτονομία, αξιοπρέπεια, δυνατότητα
επιλογών και λήψεως αποφάσεων.
Η παγκοσμιοποίησις (π.)
εκλαμβάνεται γενικώς ως μια πραγματικότης. Πολλοί την θεωρούν ως πραγματικότητα
αναπόφευκτη, η οποία προκύπτει ως φυσικό αποτέλεσμα της καταπληκτικής εξελίξεως
της τεχνολογίας, ιδιαιτέρως των τεχνολογιών της πληροφορικής. Και ενώ οι
νεοφιλελευθέρας κατευθύνσεως θεωρούν την π. ως φυσικό επακόλουθο, συνεπώς
μονόδρομο, της τεχνολογικής επαναστάσεως που ισοδυναμεί με οιονεί φυσικό νόμο
(όπως η βαρύτης, λόγου χάριν), οι νεομαρξισταί την αντιλαμβάνονται ως ένα νέο
στάδιο καπιταλιστικής συσσωρεύσεως και ο Μαρξ, αρκετά ενωρίτερα στο «Κεφάλαιο»
(1848), την προείδε ως τον απώτερο ορίζοντα του κεφαλαίου. Κατά την εικοσαετία
1960-1980 γενικώς ο χρησιμοποιούμενος όρος ήτο «πολυεθνικές εταιρείες»,
συνοδευόμενος με την πεποίθησι ότι περί το τέλος του παρελθόντος αιώνος περίπου
200 πολυεθνικές εταιρείες θα ήλεγχαν το μέγιστο μέρος της παγκόσμιας
οικονομίας. Όμως μετά ταύτα επικράτησε ο όρος παγκοσμιοποίησις στο οικονομικό,
κοινωνικό και πολιτικό γίγνεσθαι, που συνοδεύτηκε από την ταχύρυθμη μετεξέλιξη
και μετάλλαξη του πολυεθνικού βιομηχανικού και εμπορικού καπιταλισμού στην
παγκοσμιοποιημένη οικονομία με τις πολλαπλές μορφές της. Ήδη όμως από το 1950 ο
Γερμανός D. Riesman στο έργο του “Die Einsame Masse” (Το
μοναχικό πλήθος) εκθέτει την νέα πραγματικότητα, λόγω της εξαπλώσεως των
Μ.Μ.Ε., της οποίας τα χαρακτηριστικά, σύμφωνα με τον μελετητή είναι μεταξύ
άλλων, η αλλοτρίωσις του ατόμου, η αποξένωσις από τους συνανθρώπους του και ο
εγκλεισμός του εις εαυτόν. Έχομε την ανάπτυξη αλλοτριωτικών μηχανισμών μιας
καπιταλιστικής κοινωνίας, όπου ως υπέρτατο αγαθόν εκλαμβάνεται το κεφάλαιο. Και
αυτός ο σύγχρονος, ο γνωστός Bill
Gates, εκτιμώμενος ως ο πλουσιότερος
άνθρωπος στον κόσμο, στο βιβλίο του “The
Road Ahead” (Ο δρόμος μπροστά) ομιλεί για κατάλυση των εθνικών συνόρων και
δημιουργία των «ομοίων εθνών», δηλαδή της ομοιογενοποιημένης, της αγελαίας ίσως
ανθρωπότητος.
Ο χώρος και ο χρόνος δεν επιτρέπει
διεξοδική ανάλυση του φαινομένου της π., πράγμα άλλωστε το οποίο εκφεύγει και
από τα πλαίσια της ειδικότητός μας και από τα όρια αυτού του θέματος.
Περιοριζόμαστε να πούμε απλά και ίσως όχι υπεραπλουστευμένα, ότι η π. είναι ένα
σύνθετο, πολύπλοκο και κυρίαρχο οικονομικό μοντέλο της εποχής μας. Όμως ενώ
πρωταρχικά ο χαρακτήρας είναι οικονομικός και αναλύεται σε ελευθέρα διακίνηση
κεφαλαίων, αγαθών και υπηρεσιών σ’ όλο τον πλανήτη με αποκορύφωμα την πλήρη ελευθερία
της αγοράς, παρά ταύτα περιλαμβάνει και άλλες σπουδαιότατες πτυχές ή
προεκτάσεις πέρα από την οργάνωση του κόσμου σε ένα ενιαίο οικονομικό σύνολο.
Γίνεται λοιπόν πλέον λόγος για πολιτική π. με ουσιαστική κατάλυση των τοπικών
κυβερνήσεων και λήψη των αποφάσεων που αφορούν στους λαούς, από μεγάλα κέντρα.
Πρόκειται δηλαδή, με άλλα λόγια, για ένα κυρίαρχο πολιτικό ηγεμονισμό. Ακόμη
υπονοείται και μια πολιτισμική π., δηλαδή ένας ενιαίος μαζικός πολιτισμός, ο
οποίος στηρίζεται στην χειραγώγηση των ανθρωπίνων κοινωνιών δια μέσου της
τεχνολογίας και των μέσων επικοινωνίας. Θα έχει πριν ενεργήσει ως ένας
τεράστιος οδοστρωτήρας επάνω στους επιμέρους εθνικούς πολιτισμούς με την
ιδιαίτερη ιστορία τους, γλώσσα, θρησκεία, τέχνη, παραδόσεις, αρχές και τρόπους
ζωής. Αυτό κάποιοι το παρομοιάζουν με «ιό», ο οποίος εισέρχεται στον «ιστό της
ανθρώπινης κοινωνίας». Εδώ προτίθεται η επιβολή ενός παγκοσμίου συστήματος
αξιών. Ποιες θα είναι αυτές οι νέες αξίες; Από πού θα προέρχονται; Ποιοι τις
δημιουργούν και ποιοι τις επιβάλλουν; Ερωτήματα αναπάντητα επί του παρόντος. Να
πρόκειται άραγε για κάτι παρόμοιο με εκείνο που είχε προτείνει το 1971 ο Skinner με το βιβλίο του “Beyond Freedom and
Dignity” (Πέραν της ελευθερίας και της
αξιοπρέπειας), μια κοινωνία όπου κάποια «επιστήμη της συμπεριφοράς» θα
καθορίζει και θα ελέγχει την όλη συμπεριφορά των ανθρώπων;
Όμως κάποιοι ειδικοί οικονομολόγοι
επισημαίνουν ορισμένα σημαντικά, σύμφωνα με την άποψί τους, πλεονεκτήματα της
π. και ακούονται μεγαλόστομες επαγγελίες για υψηλού επιπέδου ανθρώπινη υλική
ευημερία: Υψηλότερο βιοτικό επίπεδο για όλους ή τους περισσοτέρους ανθρώπους,
ελευθέρα άνευ περιορισμών διακίνησις ανθρώπων και συνεπώς άμβλυνσις, αν μη
λύσις, του προβλήματος της ανεργίας, εύκολη επικοινωνία και προσέγγισις λαών με
εμβάθυνση της μεταξύ των κατανοήσεως, δραστικός περιορισμός των πολεμικών
συγκρούσεων και επικράτησις διεθνούς πνεύματος ειρήνης, προβολή από την
«κοινωνία της πληροφορίας» της ευέλικτης εξειδικεύσεως αντί της γενικής
παιδείας, μείωσις των ωρών εργασίας και αύξησις του ελευθέρου χρόνου,
φιλελευθεροποίησις του εμπορίου και δημιουργία πολυεθνικών επιχειρήσεων,
δημιουργία πλαισίου διεθνών κανόνων οικονομικής δραστηριότητος, επανάστασις της
πληροφορικής κ.ά.
Παρά ταύτα η π. παρουσιάζεται ως
ένα εντόνως αμφιλεγόμενο θέμα μεταξύ των ειδικών μελετητών της. Αυτό δηλώνεται
και από τίτλους σχετικών εργασιών και βιβλίων όπως: «Π. όραμα, χίμαιρα, κατάρα
ή εφιάλτης», «Π. η μεγάλη χίμαιρα», «Π. ελπίδα ή εφιάλτης» κ.ά. παρόμοια. Έτσι
είναι και αρκετοί και διακεκριμένοι εκείνοι οι οποίοι με δεδομένα στοιχεία από
την πραγματικότητα του παρόντος αντικρούουν τα υποτιθέμενα θετικά της π. και
περαιτέρω επισημαίνουν πολλά τα αρνητικά. Αντί να ευημερούν οι πλείστοι
εμφανίζεται να αυξάνουν οι μη έχοντες ενδεείς και πένητες και ο πλούτος να συσσωρεύεται
στην κατοχή ελαχίστων μέσα στην παγκόσμια κοινωνία. Αντί να περιορίζεται η
ανεργία, οι δείκτες της αντίθετα υψούνται και σ’ αυτές τις ανεπτυγμένες χώρες.
Αντί για την ψυχική προσέγγιση των λαών τα ρατσιστικά φαινόμενα
πολλαπλασιάζονται. Αντί ειρήνης οι συγκρούσεις λαών, ομάδων, εθνών λαμβάνουν
επικίνδυνες διαστάσεις. Αντί για π. «με ανθρώπινο πρόσωπο» όπως επηγγέλετο ο
τέως Πρόεδρος των Η.Π.Α., οι άνθρωποι βρίσκονται στο έλεος των πολυεθνικών
εταιρειών, των διεθνών επενδύσεων, του ασυγκράτητου πλουτισμού των ολίγων και
ανάγονται σε απλώς παραγωγικές μονάδες. Και όλα αυτά αντιθέτως με τα λεγόμενα
του κορυφαίου Αμερικανού οικονομολόγου Thomas Friendman,
απολογητού της π. ότι «ακριβώς επειδή η π. γκρέμισε τα τείχη που περιόριζαν την
μετακίνηση και επειδή έχει καλωδιώσει τον κόσμο σε δίκτυα, παρέχεται
περισσότερη άμεση εξουσία στο άτομο απ’ όση σε οποιαδήποτε άλλη περίοδο της
ιστορίας»!
Οι επικριτές της π. βλέπουν ότι
αυτή αναπόφευκτα οδηγεί σε περιορισμό της εθνικής κυριαρχίας, στην λειτουργική
αποδιοργάνωση του έθνους-κράτους, καθώς οι αποφάσεις για την ζωή
δισεκατομμυρίων ανθρώπων, όπως προανεφέρθη, λαμβάνονται από πανίσχυρα
υπερεθνικά κέντρα. Μέσα από αυτό το σύστημα μια διεθνής «άρχουσα τάξη»
αναδύεται δυναμικά, η οποία και κατ’ ουσίαν θα αποφασίζει για την τύχη των
λαών, υπερκεράζοντας τις αντιπροσωπευτικές κυβερνήσεις των επιμέρους κρατών. Η
εξάρτησις και η ανελευθερία, υποστηρίζουν, θα κυριαρχήσει εξ αιτίας των
αδυσωπήτων νόμων της αγοράς. Ο Igansio Ramonet, Διευθυντής της Monde Diplomatique, ομιλεί
περί της π. ως μιας «εν δυνάμει βαρβαρότητος» στο έργο του «Γεωπολιτική του
χάους». Είναι επόμενο, πιστεύεται, ότι οι δημοκρατικές αξίες και διαδικασίες
παραμερίζονται αφού, κατά τον H. Kissinger, πρώην υπουργό εξωτερικών των
Η.Π.Α., θα επικρατήσει το αίσθημα ότι βρισκόμαστε στο έλεος δυνάμεων, που ούτε
άτομα, ούτε κυβερνήσεις μπορούν να επηρεάσουν. Εξ άλλου πολλοί ομιλούν για
πρωτοφανή επίπεδα της παγκοσμίου ανισότητος. Από τον ΟΗΕ διαπιστώνεται ότι η
ανισότης, η φτώχεια και η ανασφάλεια αυξήθηκαν σε όλο τον πλανήτη, από την
στιγμή που ξεκίνησε το «νέο σύστημα» όπου ο ελεύθερος ανταγωνισμός και εντείνει
τις υπάρχουσες ανισότητες και δημιουργεί νέες, καθώς οδηγεί στην επιβίωση και
κυριαρχία των ισχυροτέρων, δηλαδή σε ένα οικονομικό και κοινωνικό δαρβινισμό.
Το σημαντικό και κρίσιμο για μας
ερώτημα είναι: Ύστερα από παράλληλη εκτίμησι των θετικών και των αρνητικών
όψεων της π., ποια πράγματι φαίνεται να είναι η τύχη του ανθρωπίνου προσώπου,
καθενός ιδιαιτέρου ανθρωπίνου προσώπου μέσα σ’ αυτήν; Ποιου περιεχομένου και
ποιων μορφών είναι οι επιδράσεις του φαινομένου αυτού και ποιες οι συνέπειές
τους επάνω σ’ αυτό; Επιβάλλεται να διευκρινισθεί ότι μόνο με υποθέσεις και
πιθανότητες μπορούμε να μιλούμε γι’ αυτό το θέμα μια και, όσον τουλάχιστον
γνωρίζουμε, ελλείπουν συστηματικές έρευνες και μελέτες. Προξενεί απορία το
γεγονός ότι η Αμερικανική Ψυχολογική Εταιρεία με τις πολλές δεκάδες χιλιάδες
των μελών της, απ’ όσο και πάλι πληροφορούμεθα, δεν έχει στραφεί ερευνητικά σ’
αυτόν τον σπουδαίο τομέα, «άνθρωπος και π.».
Μια από τις πολύ σημαντικές
δραστηριότητες των ανθρώπων σε όλες τις εποχές είναι οι οικονομικές και
επιχειρηματικές δραστηριότητες, ως απόρροια εσωτερικών οικονομικών και
κινήτρων. Πρόκειται για δημιουργίες που ικανοποιούν τον άνθρωπο πιο πέρα και
από την ύψωση του βιωτικού του επιπέδου και την απόκτηση υλικών αγαθών. Βεβαίως
λαμβάνεται ως προϋπόθεσις, ότι θα υπάρχουν οι δυνατότητες συμμετοχής όλων των
ανθρώπων σε τέτοιου είδους δραστηριότητες. Όμως ας μη διαφεύγει της προσοχής
μας, ότι ο άνθρωπος κάθε άλλο παρά είναι αποκλειστικά ένα οικονομικό ον. Κατά
τον E. Spranger οι οικονομικές αξίες είναι μόνο
μια από τις θεμελιώδεις ανθρώπινες αξίες και αξίες πολιτισμού και μάλλον όχι οι
σημαντικότερες. Στο Ευαγγέλιο εξ άλλου υπογραμμίζεται ότι «ουκ επ’ άρτω μόνω
ζήσεται άνθρωπος».
Η επικοινωνία των λαών, η οποία
διευκολύνεται με την π. είναι οπωσδήποτε κάτι το πολύ θετικό. Ωστόσο χρειάζεται
να έχομε κατά νουν την διάκριση μεταξύ απλής επικοινωνίας αφ’ ενός και
γνωριμίας και πραγματικής ψυχικής προσεγγίσεως των ανθρώπων αφ’ ετέρου. Η π.
δια μέσου των εξαιρετικά προηγμένων τεχνολογιών παρέχει αφθονία πληροφορίας σε
καταπληκτική έκταση με προφανή πλεονεκτήματα. Όμως μέσα σε ένα τέτοιο
κατακλυσμό πληροφορίας θα διαθέτει άραγε ο άνθρωπος κάποια επαρκή περιθώρια για
να προχωρεί «πέραν της διδομένης πληροφορίας» (Beyond the
information given, J. Brunner), να σκέπτεται με ηρεμία,
δημιουργικά, να αυτοσχεδιάζει, να θέτει την προσωπική του σφραγίδα, να
πρωτοτυπεί, να χαίρεται την «χαρά της ανακαλύψεως» κατά τον κορυφαίο φιλόσοφο
του παρελθόντος αιώνος A. Whitehead;
Ένα άλλο σημαντικό ερώτημα είναι
το κατά πόσον και πώς τα νεαρά ιδίως πρόσωπα μέσα στην σύγχρονη τάση της π.
βοηθούνται να αντιμετωπίζουν τα τρία πρωταρχικά θέματα ζωής: Τον ορθό επαγγελματικό
προσανατολισμό και την ουσιαστική επιτυχία μέσα στο επάγγελμα, την οικογενειακή
αποκατάστασή τους με τον γάμο, καθώς και την αποδοχή και διαμόρφωση μιας
φιλοσοφίας ζωής, βιοθεωρίας και κοσμοθεωρίας. Σε ένα κόσμο οικονομικώς
μονοδιάστατο, με κύριο αν μη αποκλειστικό στόχο την συσσώρευση χρηματικού και
γενικώς υλικού κέρδους μέσα στην κυριαρχία της αυτοματοποιημένης παραγωγής και
την απόκτηση όλο και μεγαλύτερης εξειδικεύσεως, υπάρχει θέσις για την ευρεία
ποικιλία των βαθυτέρων επαγγελματικών διαφερόντων του ατόμου. Εξ άλλου παρά τις
επαγγελίες για την επιτυχή θεραπεία, τα πραγματικά δεδομένα δείχνουν μάλλον
προς την κατεύθυνση της διατηρήσεως και μάλλον της αυξήσεως της μεγάλης πληγής
της ανεργίας. Τραγική και εξουθενωτική είναι η κατάστασις των ατόμων χωρίς ένα
ευάρεστο και μόνιμο έργο ζωής. Η ελευθέρα διακίνησις προσώπων στον χωρίς εθνικά
σύνορα χώρο, που φαντάζει ως η μεγάλη ευκαιρία, μήπως αντιθέτως αποδειχθεί
ακούσιος εξαναγκασμός σε ευρείας εκτάσεως μεταναστευτικές μετακινήσεις όπου
μεγάλες ανθρώπινες ομάδες, πλάνητες και ανέστιες σε ξένους και αφιλόξενους
τόπους θα αναζητούν μάταια την τύχη τους; Όσο για μια προσωπική ενοποιητική
φιλοσοφία ζωής, μήπως τα ανθρώπινα πρόσωπα ωθούνται εκβιαστικά σχεδόν να
υιοθετήσουν και να διαμορφώσουν μια οικονομική συνείδηση και να αποδεχθούν την
θεωρία ενός ακράτου ανταγωνισμού και ενός ωμού καταναλωτισμού, μιας αμιγώς
υλιστικής θεωρίας και πρακτικής όπου κάθε πνευματικό στοιχείο και μάλιστα
πνευματικό υπόβαθρο απουσιάζει;
Ένα κοινωνικό σύστημα, το οποίο θα
εξασφάλιζε την ειρήνη των λαών, όπου θα ευδοκιμούν τα ανθρώπινα πρόσωπα, θα
ήταν ιδιαίτερα επιθυμητό παρά πάντων. Ωστόσο είναι πολύ αμφισβητήσιμο εάν, μέσα
από έναν ανταγωνισμό χωρίς όρια και έναν υπερτροφικό ατομισμό, υπάρχουν οι
ευνοϊκές προϋποθέσεις για την ειρηνική συμβίωση των ανθρώπων.
Θεμελιώδης ιδιότης του ανθρωπίνου
προσώπου, όπως έχει γίνει αποδεκτό από τους πλείστους –αν μη όλους– μελετητές
της προσωπικότητος σήμερα, είναι η μοναδικότης, δηλαδή το ανεπανάληπτον
καθεμιάς ιδιαιτέρας ανθρωπίνης υπάρξεως. Το σχετικό ερώτημα που τίθεται είναι
το εάν όχι μόνο διαφυλάσσεται, αλλά και εάν ενισχύεται περαιτέρω αυτή η
κορυφαία ιδιότητα. Για να επιτυγχάνεται όμως αυτό επιβάλλεται όπως το πρόσωπο
ελεύθερο από στενούς ιδεολογικούς περιορισμούς και εξαναγκασμούς έχει την
δυνατότητα να εκθέτει εαυτό εν ελευθερία μια πολλαπλότητα παραδόσεων, αξιών και
αντιληπτικών πλαισίων αναφοράς. Η π. τείνουσα σε ένα ομοιογενοποιημένο κόσμο ως
ένας γιγαντιαίος οδοστρωτήρας φαίνεται να οδηγεί μάλλον προς την αναίρεση παρά
προς την διαφύλαξη αυτής της βασικής ιδιότητος του προσώπου. Ο Φελίπε
Γκονζάλες, πρώην Πρωθυπουργός της Ισπανίας, παρατηρεί ότι: «Η παγκοσμιοποιημένη
οικονομία συνοδεύεται από διαρκώς διευρυνόμενη ελευθερία όλων των συντελεστών
της με μια μόνη εξαίρεση· τον ανθρώπινο παράγοντα». Ώστε το ανθρώπινο πρόσωπο
περιορίζεται, συνθλίβεται, τυποποιείται. Ως αυτόνομη και ελεύθερη οντότητα εκ
φύσεως, ταλαιπωρήθηκε δεινώς κατά το παρελθόν μέσα σε ποικίλους ολοκληρωτισμούς
και χρησιμοποιήθηκε ως απλό όργανο για την επικράτηση και εδραίωση της άρχουσας
ιδεολογίας. Στα καπιταλιστικά καθεστώτα το έχουν μεταχειρισθεί αποκλειστικά ως
μέσον παραγωγής και αντικείμενο εκμεταλλεύσεως για τον πλουτισμό των ολίγων.
Νέες άραγε παρόμοιες, ίσως και περισσότερο οδυνηρές και εξουθενωτικές περιπέτειες
τον περιμένουν μέσα στην αδυσώπητη π.;
Ο καθένας άνθρωπος γεννιέται σε
έναν ορισμένο τόπο. Αναπτύσσεται κατά κανόνα μέσα σε ένα ιδιαίτερο λαό και
εθνικό πλαίσιο με όλα τα χαρακτηριστικά στοιχεία της ιστορίας του, του
πολιτισμού του και της ζωής του. Οι επιδράσεις που δέχεται από αυτά τα εγγύς
δια μέσου της οικογενείας, της γειτονιάς, του σχολείου, της εκκλησίας, της
κοινότητος, του έθνους οικοδομούν κατά βάσιν από πολύ ενωρίς, στα πρώτα έτη της
ζωής, την προσωπικότητά του. Το χαρακτηρίζουν πλέον ως πρόσωπο. Είναι τα
προσωπικά του, τα αναπόσπαστα απ' αυτόν στοιχεία του. Το έθνος ενέχει τον
αναντικατάστατο ρόλο να διαμορφώνει και να διατηρεί την ιδιομορφία της
κοινότητος των ανθρώπων που εκπροσωπεί και συνεπώς και την ιδιοτυπία καθενός
ξεχωριστού ανθρωπίνου προσώπου. Αν η π. απαιτεί και προτρέπει να γίνει ο
άνθρωπος ένας πολίτης του αχανούς κόσμου, τότε ασφαλώς τον εκτρέπει από την
ομαλή, κανονική, φυσιολογική του κατάσταση. Αυτό το γνωρίζει πολύ καλά ο
Πορτογάλος Ζοζέ Σαραμάγκου (Νόμπελ Λογοτεχνίας 1998), μέλος του κομμουνιστικού
κόμματος, ο οποίος σε σχετικό ερώτημα που του ετέθη απάντησε: «Κατ’ αρχήν είμαι
Πορτογάλος, στη συνέχεια Ίβηρας και κατόπιν Ευρωπαίος. Κι αυτό σημαίνει ότι δεν
είμαι έτοιμος να ανταλλάξω τις ρίζες μου με έναν οποιοδήποτε ψευδές αίσθημα
οικουμενικότητος». Και η ανάγκη ριζών αποτελεί, ως γνωστόν, μια από τις
θεμελιώδεις ανθρώπινες ανάγκες όπως τονίζει ο E. Fromm.
Επιβάλλεται να γίνει διάκρισις
ανάμεσα στην απλή συνύπαρξη και συμβίωση ατόμων όπου φαίνεται να οδηγεί η π.
και στην οργανική κοινότητα, την «κοινωνία προσώπων» εν αγάπη και ελευθερία
όπως, σύμφωνα με το πνεύμα του Χριστιανισμού, επισημαίνει ο Αρχιεπίσκοπος
Αλβανίας, καθηγητής Αναστάσιος Γιαννουλάτος. Το ανθρώπινο πρόσωπο συναντάται με
την ολότητα του κόσμου μέσα σε ένα πνεύμα γνησίας αδελφότητος και μόνον έτσι
διατηρεί το αυτεξούσιο και την αυθεντικότητά του, έτσι αυτοεπιβεβαιώνεται και
πλουτίζεται εσωτερικά. Αντιθέτως μέσα από ένα κόσμο, ο οποίος κυριαρχείται από
το μονοδιάστατο οικονομικό μοντέλο, αναδύεται ένας γιγαντιαίος και αδυσώπητος
αλλοτριωτικός μηχανισμός, που συντρίβει το πρόσωπο με τις ιδιαίτερές του αξίες
και το ρίπτει μέσα σε μια ανθρώπινη μάζα, σε ένα κατ’ ουσίαν «μοναχικό πλήθος».
Ακόμη και αυτός ο εκ των κορυφαίων χρηματιστών G. Soros
παραδέχεται ότι «οι επιχειρήσεις έχουν δημιουργηθεί για να συσσωρεύουν κέρδη
και όχι να διαφυλάττουν τις πανανθρώπινες αξίες» και επίσης, ο ίδιος, ότι «ο
καπιταλισμός δημιουργεί πλούτο, όμως δεν μπορούμε να βασιστούμε σ’ αυτόν για να
εγγυηθούμε την ελευθερία και την δημοκρατία…». Περισσότερο κατηγορηματικός και
επικριτικός ο προαναφερθείς Ι. Ραμονέ δηλώνει ότι η π. «το δικέφαλο αυτό τέρας
της τεχνολογίας και της επιχειρηματικότητος ό,τι αγγίξει το οδηγεί σταδιακά στο
χάος». Οι ανεξέλεγκτοι λοιπόν και αδυσώπητοι νόμοι της αγοράς κτυπούν χωρίς
οίκτο την ανθρώπινη ύπαρξη, την υποστέλλουν, την συρρικνώνουν, την συντρίβουν
ανελέητα. Βλέπουν το πρόσωπο ως ένα κόκκο μιας τεράστιας σωρού άμμου ή ένα
μόριο μιας ανθρωπίνης μάζας. Όμως εκείνο δια μέσου του οποίου προάγεται και
υψώνεται ποιοτικά κάθε πρόσωπο είναι ο σεβασμός προς την πολιτιστική
πολυμορφία, την ελευθερία της εκφράσεως και του πνευματικού πλουραλισμού αντί
για το ενιαιοποιητικό, ομογενοποιητικό και ισοπεδωτικό μοντέλο της π. Φαίνεται
σχεδόν βέβαιο ότι ο παγκοσμιοποιητικός οδοστρωτήρας αρνείται και την ιδιομορφία
καθενός λαού, αλλά και την ιδιοτυπία καθενός ιδιαιτέρου προσώπου.
Ιδιαιτέρως η προσωπικότης των
νεαρών ατόμων κάθε νέας γενιάς έχει ανάγκη –και επιβάλλεται να της παρέχεται η
δυνατότητα– ταυτίσεως με όλα τα δημιουργικά στοιχεία που περιλαμβάνει και
προσφέρει η ιδιαίτερη εθνική κληρονομιά. Αποτελεί τούτο μια βασική προϋπόθεση
του γίγνεσθαι της προσωπικότητος προς την ολοκλήρωσή της. Το πρόσωπο έχοντας
αυτά τα ερείσματα της εθνικής συνειδήσεως, τα εγγύς και τα οικεία, μπορεί να
ανοίγεται προς την οικουμενική κοινότητα. Χωρίς αυτά αποδυναμώνεται και
κενούται. Δεν θα μπορέσεις ποτέ να αγαπήσεις γνήσια και ουσιαστικά τον
οποιοδήποτε άνθρωπο οποιασδήποτε φυλής αν πρώτα σταθερά δεν νιώσεις αγάπη για
τον σπιτικό σου, τον γείτονά σου, τον ομοεθνή και τον ομόφυλο. Η ανθρωπίνη
φύσις έχει τους νόμους της και τα όριά της, τα οποία δεν είναι δυνατόν να
παραβιάζονται χωρίς αρνητικά επακόλουθα.
Δ. ΠΡΟΣΩΠΙΚΕΣ ΣΤΑΣΕΙΣ ΕΝΑΝΤΙ ΤΗΣ
ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΕΩΣ (έρευνα)
Επιδίωξίς μας σ’ αυτή την
περιορισμένης εκτάσεως έρευνα και πάντως όχι υψηλών απαιτήσεων ήτο η ανίχνευσις
των προσωπικών στάσεων και αντιλήψεων σχετικά με την π. μιας ομάδος νέων
παιδιών. Ειδικότερα, ο στόχος μας υπήρξε να διαπιστωθεί πώς αισθάνονται το
φαινόμενο αυτό να συναρτάται και να επηρεάζει κατά κάποιους τρόπους τον εαυτό
τους ως ανθρώπινα πρόσωπα. Οι συμμετέχοντες στην έρευνα ήσαν 29 νεαρά άτομα
μετεφηβικής ηλικίας, φοιτητές και φοιτήτριες του Παιδαγωγικού Τμήματος Δ.Ε. του
Πανεπιστημίου Αθηνών. Δεν γίνεται βεβαίως λόγος για αντιπροσωπευτικό δείγμα
ενός ειδικού αλλά ευρυτέρου πληθυσμού, ωστόσο έχομε λόγους να υποθέτουμε ότι οι
τάσεις που απεκάλυψε η διερέυνησις αυτή είναι, σε αξιόπιστο βαθμό, ενδεικτικές
ομοίων τάσεων γενικότερα. Περιλαμβάνονται στην ομάδα και τα δύο φύλα, όμως με σαφώς
άνιση κατανομή, αφού το 1/6 μόνο είναι άρρενες. Με αυτήν την σύνθεση της η
ομάδα αντικατοπτρίζει ποσοτικώς και κατ’ αναλογίαν όλον περίπου τον φοιτητικό
πληθυσμό του Τμήματος.
Τους ελέχθη ότι η συμμετοχή τους
είναι εντελώς προαιρετική, τους ότι ο σκοπός της έρευνας και ακόμη ότι ήτο της
ιδικής των επιλογής αν θα απεκάλυπταν το όνομά τους στο μικρό δοκίμιο που θα
έγραφαν. Υπήρξε έκδηλη η θετική με πολλή ευχαρίστηση ανταπόκρισις των προσώπων
αυτών. Τελικώς μόνο 6 προτίμησαν την ανωνυμία. Ωστόσο από το κείμενό τους
απεκαλύφθη το φύλον σχεδόν όλων αυτών. Τους εδόθη μια κόλλα χαρτιού με τον
τίτλο του Πανεπιστημίου επάνω, όπου και ανεγράφετο: Παγκοσμιοποίηση. Ο εαυτός
μου μέσα σε μια παγκοσμιοποιημένη ανθρωπότητα. Καμία απολύτως εξήγηση ή
ανάλυση δεν εδόθη, ετονίσθη μόνον ο καθένας να περιορισθεί εις το να εκθέσει
πώς κρίνει, πώς νιώθει και πώς προσωπικά τον εγγίζει αυτό το φαινόμενο της
εποχής μας. Ήσαν ελεύθεροι να χρησιμοποιήσουν το προσωπικό τους στυλ γραφής και
τον ιδιαίτερο τρόπο εκφράσεώς τους στην έκθεση αυτής της προσωπικής εσωτερικής
τους εμπειρίας. Όλα αυτά έγιναν περί τα μέσα της παρελθούσης Ανοίξεως (2001).
Από την ανάλυση των κειμένων που
έδωσαν οι συμμετάσχοντες στην έρευνα, προέκυψαν τα ακόλουθα: 1. Ελάχιστοι δεν
εγνώριζαν με ακρίβεια τι σημαίνει π. και ευρίσκοντο σε κάποια ασάφεια ως προς
αυτό. Αντιθέτως η μεγίστη πλειονότης των ερωτηθέντων είχαν σαφή γνώση γι’ αυτήν
και ήσαν σε θέση να προσδιορίσουν τονίζοντας κυρίως τις οικονομικές όψεις της
και κατά δεύτερον λόγον τις πολιτικές και πολιτισμικές προεκτάσεις της. 2.
Μόνον δύο φοιτήτριες διατύπωσαν σαφώς θετική στάση έναντι της π., αν και η μια
υπό τον όρον, ότι οπωσδήποτε δεν θα είναι εις βάρος της χώρας μας και η άλλη
πιστεύοντας ότι μόνον με την π. θα λυθεί οριστικώς το εθνικό πρόβλημα της πατρίδος
της Κύπρου. Ακόμη άλλα τρία πρόσωπα εκφράζουν αντίληψη θετική, όμως μόνον εν
μέρει. Όλοι οι λοιποί εκδηλώνουν γενικώς κατ’ αρχήν στάσεις αρνητικές, από τους
οποίους οι πλείστοι ανεπιφύλακτα τέτοιες (14) και λιγότεροι (9) μάλλον
αρνητικές.
Ποια αναφέρονται ως θετικά
στοιχεία της π.; Αυτά είναι τα ακόλουθα: Ευκολία ανταλλαγών και κοινό νόμισμα·
κατάργησις συνόρων και τέλος πολέμων με την ειρηνική συνύπαρξη λαών·
επικράτησις κλίματος ασφαλείας· υπέρβασις του «ατομικού εγώ», κατάλυσις του
τοπικισμού, ανάπτυξις πανανθρώπινης συνειδήσεως και ομοψυχίας· παροχή κινήτρων
για ατομική δράση· έμφασις στις ομοιότητες, στα κοινά οράματα, τις κοινές
ελπίδες και επιδιώξεις· διεύρυνσις οριζόντων και καλλιέργεια φαντασίας και
κρίσεως· κυρίως δε –όπου υπάρχουν και οι περισσότερες αναφορές– η οικονομική
και τεχνολογική ανάπτυξις, η ελευθέρα διακίνησις αγαθών, υπηρεσιών ως και
ανθρώπων για ανεύρεση εργασίας και ακόμη παγκοσμία συναδέλφωσις λαών και
συνεργασία. Αυτά θεωρούνται ως θετικά από όσους φοιτητές ή φοιτήτριες τα αναφέρουν.
Φυσικά άλλο είναι το θέμα αν όντως απορρέουν κατά φυσικόν τρόπον από την π. ή
θα προκύψουν απ’ αυτήν μελλοντικώς.
Σε αρκετά, εν τούτοις, κείμενα των
φοιτητών (-τριών) μπροστά στο δίλημμα της αποδοχής ή της απορρίψεως της π. όπως
αυτή παρουσιάζεται τώρα, προτείνεται ένα αποδεκτό, υγιές κατ’ αυτούς μοντέλο.
«Τον εαυτό μου όμως θέλω να τον σκέπτομαι σε μια κοινωνία όπου η π. θα έχει
μόνο την θετική της πλευρά» γράφει μια φοιτήτρια. Τα προτεινόμενα
χαρακτηριστικά που επιβάλλεται να έχει μια επωφελής γενικώς π. είναι τα εξής:
Τέλος των συγκρούσεων μεταξύ ξεχωριστών κρατών, επικράτησις καθολικής ειρήνης
και εφαρμογή διεθνούς δικαίου· γενική απαλλαγή από αρνητικά κοινωνικά φαινόμενα
όπως είναι η βία, το έγκλημα, τα ναρκωτικά και η τρομοκρατία· σταμάτημα της εκμεταλλεύσεως
μικρών κρατών από ισχυρούς καθώς και τέλος της αθλιότητος των χωρών του τρίτου
κόσμου· διεθνής συνεργασία και ανταλλαγές στον τομέα της παιδείας· επικράτησις
ενότητος, φιλίας, συνεργασίας και κατανοήσεως μεταξύ λαών, αμοιβαία εμπιστοσύνη
και δημιουργία ενός κόσμου όπου θα κυριαρχεί η ισότης, η δικαιοσύνη, η
ελευθερία, η πανανθρώπινη αγάπη, γενικώς ανθρωπιστικά ιδανικά. Ιδιαιτέρως
τονίζεται η εξασφάλισις διατηρήσεως της εθνικής πνευματικής κληρονομιάς. Το
πιθανότερο εδώ είναι να υποθέσομε την λειτουργία μιας προσωπικής προβολής που
συνειδητά ή –και μάλλον– ασύνειδα γίνεται από τα νέα αυτά παιδιά. Προβολή των
προσωπικών τους ιδεωδών σ’ αυτό το εξωτερικό φαινόμενο της π.
Εκείνο όμως που κατά κύριον λόγον
χαρακτηρίζει τα δοκίμια των ερωτηθέντων είναι η κατά την αντίληψή τους αρνητική
όψις της π. Σχεδόν δεν υπάρχει ούτε ένα κείμενο, στο οποίο να μη γίνεται τέτοια
αναφορά. Από την σχετική ανάλυση των κειμένων προκύπτουν τα ακόλουθα αρνητικά
γνωρίσματα της π.: Υποανάπτυξις στις μικρές χώρες και εξυπηρέτησις ιδιοτελών
συμφερόντων μόνον των ισχυρών· πορεία προς την μείωση και την υποτέλεια των
ανίσχυρων λαών· εξουσία μιας οικονομικής ελίτ επί πάντων των λαών και πασών των
κυβερνήσεων· επικράτησις μιας νέας βαρβαρότητος με την ασυδοσία των ισχυρών·
αποκλειστικό κίνητρο και σκοπός ανθρωπίνης δραστηριότητος η συγκέντρωσις
κεφαλαίων χάριν των πολυεθνικών εταιρειών και γενικώς των μεγάλων συμφερόντων·
θυσία των πάντων στον βωμό του κέρδους· απάνθρωπος ανταγωνισμός και εξάρσις
υπερκαταναλωτισμού· όξυνσις των ανισοτήτων και αύξησις ανεργίας· υπερανάπτυξις
τεχνικού πολιτισμού και ατροφία του πνευματικού· επικράτησις της αρχής «το
δίκαιον του ισχυροτέρου»· ορισμένοι αποφασίζουν για όλους και μετατροπή των
λαών σε μια άβουλη μάζα, καθολική μαζοποίησις· υποβάθμισις της πολιτικής και
εξαφάνισις της αξιοκρατίας· καταστροφή του περιβάλλοντος και υδροκεφαλισμός των
αστικών κέντρων· αρνητικός ο ρόλος και το έργο των παγκοσμίων μέσων μαζικής
ενημερώσεως· αύξησις βίας και εγκληματικότητος· εγκατάλειψις των έως τώρα
ανθρωπίνων πολιτισμών και επιβολή ενός, αυτού των ισχυρών προς ίδιον όφελος·
ανατροπή των έως τώρα οικείων και γνωστών, επιβολή ανοικείων και αγνώστων καθώς
και ενός παγκοσμίου τρόπου ζωής και σκέψεως· άμβλυνσις της κοινωνικής ευθύνης
και καλλιέργεια ενός νοσηρού ατομισμού με παράλληλη εξάλειψι στοργής, ανθρωπιάς
και αγάπης· πλήγμα κατά της θρησκείας.
Εκείνα όμως, πλην των παραπάνω,
εις τα οποία αναφέρονται με έμφαση φοιτητές και φοιτήτριες είναι: η απώλεια της
ιδιαιτερότητος και της μοναδικότητος κάθε λαού, η εξαφάνισις του ιδιαιτέρου
εθνικού πολιτισμού και η πολιτισμική ισοπέδωσις, η διάβρωσις των παραδοσιακών
αξιών, αρχών και ιδανικών, ο παραμερισμός της εθνικής μητρικής γλώσσας, η
εγκατάλειψις των ιδιαιτέρων ηθών και εθίμων και η λήθη του ιδιαιτέρου ιστορικού
παρελθόντος, η απώλεια των εθνικών, ιστορικών και πολιτισμικών ριζών και της
παραδόσεως και συνεπώς –και αυτό τονίζεται έντονα– η απώλεια της εθνικής
ταυτότητος, γενικότερα δε η ομοιομορφία και ισοπέδωσις, η αλλοτρίωσις, η
αποξένωσις και η απομάκρυνσις των ανθρώπων μεταξύ τους. Η παρεχόμενη λοιπόν
εικόνα παρουσιάζεται ιδιαιτέρως ζοφερή. Μήπως υπάρχουν υπερβολές εκτιμήσεων;
Δικαιολογούμεθα όμως να παραθεωρήσομε ή έστω και να υποτιμήσομε την σκέψη και την διαίσθηση των νεαρών αναπτυγμένων προσώπων; Φαίνεται πως δεν πρόκειται για απλές σκέψεις και αντιλήψεις αλλά για μια εσωτερική εμπειρία, μια υπαρξιακή κατάστασι έντονη. Ιδού ένα αυτούσιο απόσπασμα από την έκθεση μιας νεαράς φοιτήτριας:
«Η π. και τα όπλα της όπως: η
ομαδοποίηση, η τυποποίηση, η ανάπτυξη τεχνικών μέσων, ο αυτοματισμός της
εργασίας, τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, η προπαγάνδα, η αστικοποίηση, η
υπερανάπτυξη του τεχνικού πολιτισμού σε σχέση με τον πνευματικό, η υλοκρατία, ο
ορθολογισμός, ο προγραμματισμός, οι πυρηνικοί εξοπλισμοί, ο υπερκαταναλωτισμός,
ο ωφελιμισμός, η χρησιμοθηρία, τα δικτυωμένα οικονομικά συμφέροντα, όλα αυτά
γεμίζουν τη ζωή μας με άγχος, μοναξιά, οδηγούν στην κρίση των ηθικών αξιών,
στην έλλειψη επικοινωνίας, στην αβεβαιότητα για το αύριο, στον φόβο, στην
αλλοτρίωση». Τα τελευταία αυτά λόγια οδηγούν στον πυρήνα της
μελέτης μας που είναι το πρόσωπο. Όμως αν και οι περισσότεροι κάμνουν σαφώς
αυτήν την αναφορά, δυστυχώς αυτό δεν συμβαίνει με το σύνολο των ερωτηθέντων. Η
στροφή προς εαυτόν, η ανάλυσις και επίγνωσίς του έστω σε μια ειδική από τις
πολλές όψεις του, δεν είναι το ευκολότερο πράγμα. Μάλλον το αντίθετο συμβαίνει.
Ωστόσο παρά τους περιορισμούς
αυτούς και εδώ προσφέρεται πολύτιμο υλικό για την περίπτωση της μελέτης. Σε
κάποιες περιπτώσεις η αναφορά όντως γίνεται στον ίδιο τον εαυτό των
ερωτηθέντων. Τα γραφόμενα δηλαδή είναι εκφράσεις του πώς το καθένα απ’ αυτά τα
πρόσωπα αισθάνονται απέναντι στην π., στην «νέα τάξη» των πραγμάτων στον κόσμο.
Σε άλλες περιπτώσεις πάλι ο λόγος αναφέρεται στο ανθρώπινο πρόσωπο γενικώς.
Γίνονται υποθέσεις όσον αφορά στις επιπτώσεις της νέας καταστάσεως επάνω σ’
αυτό. Γενικώς οι επενέργειες αυτές εκτιμώνται ως αρνητικές, δυσάρεστες και
επιβλαβείς. Το ανθρώπινο πρόσωπο υποβαθμίζεται. Ειδικότερα αρκετοί τονίζουν το
απρόσωπον που θα επικρατήσει στα ανθρώπινα άτομα. «Θα είμαι λοιπόν σ’ αυτήν
την παγκοσμιοποιημένη ανθρωπότητα το 1 στα 6 δις;» αναφέρεται με δέος. Και
άλλος παρόμοια εκτιμά πως μέσα στην π. «αισθάνομαι πως αποτελώ έναν αριθμό ενός
μεγάλου συνόλου, άψυχο, χωρίς προσωπική οντότητα». Και άλλη σχετική απόφανσις
είναι πως η π. είναι ένα τόσο υπερβολικά «…μεγάλο σύνολο για να υπάρχω μέσα» σ’
αυτήν. «Αισθάνομαι τον εαυτό μου χαμένο στο βάθος της ονομαζόμενης π.», είναι
μια άλλη ομολογία. Μια φοιτήτρια δηλώνει ότι «προσωπικά δεν νιώθω απειλή από
την π.» όμως μετά από λίγες γραμμές στο κείμενό της σκέπτεται πως «θα νιώθουμε
ασήμαντοι και χαμένοι σε μια τόσο «απλωμένη κοινωνία». Όλα της π. αποφαίνεται
άλλος «οδηγούν στην αποπροσωποποίηση του ανθρώπου» και σε άλλο κείμενο
διαβάζομε: «θεωρώ ότι (μέσα στην π.) χάνω αυτό το προσωπικό, το δικό μου
στοιχείο».
Άλλο βασικό στοιχείο που τονίζεται
είναι η αποξένωσις του προσώπου. Αποξένωσις και μοναξιά, «σωματίδια
αποξενωμένα» γράφεται χαρακτηριστικώς. «Έχω την εντύπωση», είναι μια άλλη
ζοφερά πρόβλεψις, «ότι θα πάψω να ενδιαφέρομαι για τον διπλανό μου, τον
συντοπίτη μου, τον συμπολίτη μου, τον ομοεθνή μου…» Άλλος πιστεύει πως στην π.
«όλοι γίνονται ένας, είναι τόσο κοντινοί μου και ταυτόχρονα τόσο μακρινοί και
ουδέτεροι». «Κι εγώ» είναι μια άλλη ομολογία «μόνο με λογική αλλά χωρίς
συναίσθημα θα νιώθω μια μεγάλη μοναξιά μέσα στο πλήθος». Σε σημαντικά μεγάλο
ποσοστό περιπτώσεων αναφορά γίνεται στην ιδιαιτερότητα του προσώπου,
στην ιδιαίτερη προσωπική αλλά και εθνική ταυτότητα, στα ιδιαίτερα
στοιχεία της ατομικής προσωπικότητος. «Έχω την εντύπωση ότι θα χάσω την
ταυτότητά μου» γράφει μια φοιτήτρια και στο ίδιο σημείο προβληματίζονται και
άλλοι με έκδηλη ανησυχία. «Φοβούμαι πως κινδυνεύει η δική μου ταυτότητα»
αποφαίνεται ένας φοιτητής. Άλλοι ομιλούν για αλλοτρίωση του προσώπου
μέσα στην κατάσταση της π. και επίσης για κατάλυση της προσωπικής μοναδικότητος
και του ιδιαιτέρου «στυλ προσωπικότητος» και εκφράσεως. Σε άλλες προτάσεις
διαφαίνεται σαφώς συρρίκνωση και υποβάθμισις του προσώπου ως απόρροια
της π. επί του ατόμου. Γίνεται λόγος για «υπονόμευση της προσωπικής
σταθερότητος», για «συρρίκνωση της προσωπικής ζωής», για μετατροπή των ατόμων
«σε άβουλα όντα, χωρίς πρωτοβουλία και συναίσθηση ευθύνης», για
«περιθωριοποίηση των ανθρώπων που δεν θα είναι έντονες παραγωγικές μονάδες»,
για «πλήγμα κατά της αλτρουιστικής διαθέσεως» και δραστικό περιορισμό των
διαπροσωπικών σχέσεων.
Ιδιαίτερος λόγος γίνεται για
απώλεια της ελευθερίας και προσωπικής ανεξαρτησίας. «Ο εαυτός μου
γίνεται κατευθυνόμενος μέσα στην π., εγκλωβίζεται μέσα σ’ αυτήν την
πραγματικότητα» κατά μια εκτίμησιν. Μετατρέπεται το άτομο, κατ’ άλλην
εκτίμησιν, «σε πειθήνιο όργανο παθητικό και ετερόβουλο». «Εγκλωβίζομαι στις
επιταγές των άλλων και περιθωριοποιούμαι» γράφει κάποιος φοιτητής. Κατ’ άλλους
παραβιάζεται η προσωπική ζωή του ατόμου, «γινόμαστε εξαρτημένοι», «απειλείται η
ακεραιότης του εαυτού», «καθιερώνεται ένας μόνος τρόπος ζωής και σκέψεως»,
επιβάλλονται «ιδέες και πίστεις ξένων προς την ύπαρξή μας». Κάποιοι θεωρούν ότι
η π. οδηγεί «σε ξενομανία και άκριτη δουλική μίμηση ξένων προτύπων
συμπεριφοράς», άλλοι προβλέπουν μια εναγώνια προσπάθεια του ατόμου «για
επιβίωση και κάποια κοινωνική θέση» και άλλοι θεωρούν βεβαία την αρνητική
επίδρασι της π. «επί της αναπτυσσομένης προσωπικότητος» των νεαρών ατόμων.
Ακόμη γίνεται λόγος για έξαρσι του ατομισμού μέσα στην νέα υλοκρατούμενη
πραγματικότητα. Παρά ταύτα κάπου γίνεται λόγος για άνοιγμα «στους ορίζοντες της
σκέψεως» λόγω της πολλαπλότητος των επιδράσεων επάνω στο άτομο.
Εκείνο το οποίον προξενεί
ιδιαίτερη εντύπωσι είναι η εθνική ευαισθησία η οποία κατά διαφόρους τρόπους
εκδηλώνεται. Οι νεαροί φοιτητές και φοιτήτριες παρουσιάζονται αποφασισμένοι να
διαφυλάξουν έναντι οιασδήποτε θυσίας την εθνική τους γλώσσα, την παράδοση και
τον πολιτισμό της πατρίδος, την θρησκεία τους, την εθνική τους καθόλου
ταυτότητα, όπως εκφράζεται κατηγορηματικά από κάποιο πρόσωπο της ομάδος που
ερευνήθηκε. «Αυτό που θα προσπαθήσω να κάμω είναι να κρατήσω την εθνική μου
ταυτότητα», Κάποιοι μάλιστα φτάνουν να συνιστούν έντονη, διαρκή και συστηματική
αντίσταση κατά της π., ώστε «…εμείς να διατηρήσουμε τα γνήσια στοιχεία του
Έλληνα, τον χαρακτήρα του…».
Τέλος, ποια είναι η ψυχική
κατάστασις, το ψυχικό κλίμα των ερωτωμένων απέναντι στην π. όπως αποκαλύπτεται
από τα γραπτά τους κείμενα; Οι συναισθηματικές και άλλες εσωτερικές τους
καταστάσεις χαρακτηρίζονται από ένα γενικευμένο άγχος για τα νέα και άγνωστα
στην προσπάθεια παρακολουθήσεως των εξελίξεων και έναντι του νέου και αγνώστου
που επέρχεται. Για τους ίδιους λόγους και για τις αρνητικές γενικά συνέπειες
της π. επικρατεί φόβος και δέος στα ερωτηθέντα πρόσωπα. Επίσης διάχυτα είναι η
ανησυχία και το αίσθημα της ανασφάλειας για υποτιθέμενη έλλειψη δυνατότητος
επιβιώσεως και προσαρμογής στην νέα πραγματικότητα. Ακόμη έκδηλη είναι σε όλα
σχεδόν τα κείμενα η διστακτικότης και επιφυλακτικότης για τις δυσμενείς
θεωρούμενες επιδράσεις της π. στην κοινωνία. Σημειώσαμε στα προηγούμενα, ότι
παρά το περιορισμένο του δείγματος φρονούμε πως προς την ίδια κατεύθυνση και με
παρόμοιες εσωτερικές βιώσεις αντιμετωπίζεται ευρύτερα η π. Αυτό επιβεβαιώνεται
από μια σχετική δημοσκοπική έρευνα, η οποία έγινε σε άτομα ηλικίας 18 ετών και
άνω τρεις περίπου μήνες μετά την δική μας μελέτη (Εφημ. ΤΑ ΝΕΑ, 16-6-01, Ηλ.
Νικολακόπουλος). Είθε να ακολουθούσε η διενέργεια και άλλων παρομοίων ερευνών.
Με όση μετριοπάθεια και αισιοδοξία
και αν δει ο καθένας την νέα πραγματικότητα, δεν είναι δυνατόν να μην
διαπιστώσει όντως απειλή και μάλιστα σοβαρή απειλή απέναντι στο ανθρώπινο
πρόσωπο ως υπερτάτης αξίας. Και μέσα από αυτή την παγκόσμια θύελλα η
ακεραιότης, η ελευθερία, η ιδιαιτερότης και η αξιοπρέπεια του προσώπου πρέπει
να διαφυλαχθεί. Υπάρχει ελπίς; Ιδιαιτέρως όλοι οι πνευματικοί άνθρωποι
επιβάλλεται να αγρυπνήσουν. Να αγρυπνούν ενεργώς και δυναμικά και να επιβάλουν
τον σεβασμό απέναντι στην ανθρώπινη ύπαρξη. Το χρέος των εκπαιδευτικών όλων των
βαθμίδων εκπαιδεύσεως είναι πρωταρχικό και αυξημένο. Οι οικοδόμοι της π.
ενδιαφέρονται αποκλειστικά και ατομιστικά για το υλικό κέρδος στο βωμό του
οποίου θυσιάζεται ο κοινός άνθρωπος χωρίς οίκτο. Είναι προφανές ότι το χάσμα
μεταξύ ημών και εκείνων είναι μέγα. Σε μας το πρώτιστο και κορυφαίο μέλημα
είναι το αναπτυσσόμενο και διαμορφούμενο πρόσωπο. Ο πνευματικός μας αγώνας θα
είναι διαρκής, ισχυρός, συνεπής. Το πνεύμα πάντα επεκράτησε τελικώς επάνω στην
ωμή ύλη. Τελικώς τολμώ την πρόβλεψη ότι το ανθρώπινο πρόσωπο θα αντισταθεί
επίμονα και σθεναρά στην μεγάλη απειλή. Θα κερδίσει την μάχη. Θα νικήσει και θα
επιβιώσει, θα συνεχίσει την δημιουργική πνευματική πορεία του.
S U M M A R Y
In
this paper the probable position of the human person in a globalized society is
examined. The text consists of three parts. In the first the nature of human
person is considered, mainly from a psychological point of view. In the second
part the phenomenon of globalization is analyzed and the pros and cons of it
are reviewed. In the third part the advantages and the disadvantages for the
person, every person, living in a huge, boundless society are pointed out. In
the last part a small-scale research is included. A group of University
students were invited to write a report on how each one thinks and feels, as
being in a globalized world. On the whole the analysis of the reports reveals a
negative attitude towards globalization and especially the fear of loss of
personal and national identity. The author assumes that a rather serious threat
for the human person seems possible and that a constructive resistance, mainly
through education, against the negative aspects of globalization seems
necessary.