Εκπαιδεύοντας τον εκπαιδευτικό της ελληνικής διασποράς

μέσω ενός διαδικτυακού συστήματος

Του Βασίλη Μακράκη

This paper deals with a web-based open and distance learning system entitled PYTHEAS. This system aims at training teachers who teach Greek as a second or foreign language to the Hellenic diaspora. The system can be accessed from www.pytheas.gr.

Εισαγωγή

Η εκρηκτική ανάπτυξη της νέας τεχνολογίας (υπερμεσικής και δικτυακής) κατά την τελευταία δεκαετία παρέχει μια νέα διάσταση στη γλωσσική εκπαίδευση και κατάρτιση. Είναι γεγονός ότι η ποιότητα της γλωσσικής κατάρτισης και επάρκειας των εκπαιδευτικών που διδάσκουν την ελληνική ως δεύτερη ή ξένη γλώσσα αποτελεί σήμερα ένα από τα κύρια θέματα συζήτησης (Μακράκης 1999× Kostoulas-Makrakis 1995× Τάμης 1995). Η ίδια ανεπάρκεια παρατηρείται και στην κατάρτιση των ελλαδιτών εκπαιδευτικών σε θέματα εκπαίδευσης αλλοδαπών και ομογενών μαθητών (Νικολάου 2000). Οι εκπαιδευτικοί αυτοί διδάσκουν την ελληνική γλώσσα ως μητρική και σε ένα περιβάλλον το οποίο δεν είναι οικείο για αυτούς.

Η ανεπάρκεια αυτή καθώς και η δυσκολία κάλυψης των αναγκών αυτών μέσα από τα παραδοσιακά πρότυπα κατάρτισης μας οδήγησε στην ανάπτυξη του ΠΥΘΕΑ. Το περιβάλλον του ΠΥΘΕΑ στηρίζεται στις σύγχρονες τεχνολογίες των δικτύων υπολογιστών (computer networks) και των υπερμεσικών συστημάτων (hypermedia systems) και έχει ως αρχικό πυρήνα το εργαλείο LearningSpace. Με τον ΠΥΘΕΑ έχουμε τη δυνατότητα να δημιουργήσουμε μια κοινότητα εκπαιδευόμενων οι οποίοι επιμορφώνονται και καταρτίζονται στο δικό τους χώρο, ρυθμό και χρόνο.

Το Περιβάλλον του ΠΥΘΕΑ

Στον ΠΥΘΕΑ, ο εκπαιδευόμενος έχει πρόσβαση σε τέσσερις βάσεις δεδομένων: 1) περιεχόμενα μαθήματος, 2) κέντρο εκπαιδευτικού υλικού, 3) αίθουσα διδασκαλίας και 4) προφίλ. Μέσα από αυτά παρέχεται η δυνατότητα σε κάθε εκπαιδευόμενο:

· Να παρακολουθεί και να αξιολογεί την πορεία της μάθησής του σε όλο το φάσμα της και να δέχεται άμεση ανατροφοδότηση χωρίς χωροχρονικούς και γεωγραφικούς περιορισμούς.

· Να ασκεί σημαντικό έλεγχο στον τρόπο αλληλεπίδρασής του με το τηλε-εκπαιδευτικό περιβάλλον (υλικό κατάρτισης/επιμόρφωσης και το σύστημα τηλεκατάρτισης).

· Να αναζητά τη συναφή γνώση από άλλες περιοχές του WWW μέσω συνδέσμων.

· Να καταθέτει τις απόψεις, τις προθέσεις και τα επιχειρήματά του μέσω μηχανισμών σύγχρονης (chat), ασύγχρονης (discussion forum) και προσωπικής επικοινωνίας (e-mail).

Ξεκινώντας με τον ΠΥΘΕΑ (www.pytheas.gr) έχουμε τη δυνατότητα να πάρουμε πληροφορίες για το πρόγραμμα επιμόρφωσης και κατάρτισης, να κάνουμε την εγγραφή στο πρόγραμμα και να συνδεθούμε με το περιβάλλον του. Μετά την πιστοποίηση πρόσβασης ο εκπαιδευόμενος οδηγείται στη σελίδα των 12 μαθημάτων. Τα μαθήματα αυτά καλύπτουν έναν κύκλο επιμόρφωσης που μπορεί να διαρκεί έως 10 μήνες μερικής απασχόλησης.

Το εκπαιδευτικό υλικό χωρίζεται σε δύο μέρη. Στο πρώτο μέρος γίνεται αναφορά σε κάποια χαρακτηριστικά της ελληνικής γλώσσας, ενώ το δεύτερο μέρος πραγματεύεται τρόπους ανάπτυξης των τεσσάρων γλωσσικών δεξιοτήτων. Ειδικότερα, στο πρώτο μέρος κατευθύνουμε την προσοχή του εκπαιδευόμενου σε χαρακτηριστικά της ελληνικής που αφορούν από τη μια πλευρά στην επιλογή κατάλληλων λέξεων για να εξυπηρετηθεί ο στόχος της επικοινωνίας σε διαφορετικές περιστάσεις και από την άλλη, στην επιλογή των κατάλληλων μηχανισμών που συνδέουν τις προτάσεις μεταξύ τους έτσι ώστε να αποτελέσουν φυσικό κείμενο. Στόχος του εκπαιδευτικού υλικού είναι αρχικά να οδηγήσει το δάσκαλο στη συνειδητοποίηση των παραπάνω, στη συνέχεια να τα χρησιμοποιήσει δημιουργικά στο λόγο του και τέλος να μεταδώσει τη γνώση που απέκτησε στους μαθητές του χρησιμοποιώντας τεχνικές που του προτείνονται και στις οποίες εξασκείται. Τα θέματα επιλέχτηκαν με βάση από τη μια πλευρά, το ενδιαφέρον που παρουσιάζουν για ένα ενήλικο κοινό και από την άλλη, τη σχέση τους με πτυχές του ελληνικού πολιτισμού και της σύγχρονης ελληνικής πραγματικότητας. Πιο συγκεκριμένα, στο πρώτο μέρος επιλέχτηκαν τα εξής θέματα: Λογοτεχνία (Σεφέρης-Ελύτης), Θέατρο, Μυθολογία, Πολιτική, Οικονομία.

Στο δεύτερο μέρος του εκπαιδευτικού υλικού παρουσιάζονται διεξοδικά οι τέσσερις γλωσσικές δεξιότητες. Στην αρχή δίνονται θεωρητικές πληροφορίες που σχετίζονται με την ανάπτυξη καθεμιάς από τις δεξιότητες και στη συνέχεια παρουσιάζεται ενδεικτικό υλικό στο οποίο εφαρμόζονται οι θεωρητικές αρχές που αναπτύχθηκαν ήδη και μπορεί να το χρησιμοποιήσει ο δάσκαλος ως οδηγό για να αυτενεργήσει. Το υλικό αυτό απευθύνεται σε εφήβους (12-15 ετών) που βρίσκονται σε προχωρημένο επίπεδο ελληνομάθειας. Τα δύο μέρη είναι αυτοτελή και έχουν εσωτερική συνοχή. Ο εκπαιδευόμενος μπορεί να επιλέξει να ξεκινήσει την επιμόρφωσή του είτε από το πρώτο είτε από το δεύτερο μέρος, έχοντας υπόψη του ότι στόχος του πρώτου είναι να βελτιώσει τις γλωσσικές του γνώσεις στα νέα ελληνικά, ενώ το δεύτερο μέρος αποσκοπεί στην παρουσίαση τεχνικών με τις οποίες μπορεί ο δάσκαλος να αναπτύξει τις τέσσερις γλωσσικές δεξιότητες. Στο υλικό, τέλος, περιλαμβάνονται δύο ακόμη μαθήματα. Το ένα από αυτά επικεντρώνει την προσοχή του εκπαιδευόμενου-δασκάλου στην προφορά φωνημάτων της νέας ελληνικής παρέχοντας τη δυνατότητα ο ίδιος ο εκπαιδευόμενος να ασκηθεί και να βελτιώσει τη δική του προφορά και, συνειδητοποιώντας τα προβληματικά σημεία, να μπορέσει να τα διδάξει αποτελεσματικά στους μαθητές του.

Η ανάπτυξη του εκπαιδευτικού υλικού έχει στηριχθεί στις αρχές της ανοικτής και εξ αποστάσεως εκπαίδευσης, της γλωσσικής διδακτικής μεθοδολογίας και της εκπαίδευσης ενηλίκων (Κατσιμαλή κ.ά. 2001× Μελίστα & Χιλλ 2001× Κωστούλα-Μακράκη & Μακράκης 2000). Ξεκινώντας από την παραδοχή ότι η γλώσσα αλλάζει και εξελίσσεται, ο επαρκής δάσκαλος θα πρέπει να συνειδητοποιήσει τις λειτουργίες που επιτελεί η γλώσσα γενικά, να γνωρίζει τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της γλώσσας που πρόκειται να διδάξει - στην περίπτωσή μας τα ελληνικά - και να είναι σε θέση να οδηγεί τους μαθητές του στην κατάκτηση της γλώσσας χρησιμοποιώντας τις κατάλληλες τεχνικές που εξασκούν και τις τέσσερις γλωσσικές δεξιότητες (κατανόηση και παραγωγή γραπτού λόγου, κατανόηση και παραγωγή προφορικού λόγου).

Αρχές Σχεδιασμού του Συστήματος

Για την υλοποίηση τoυ σχεδιασμού, ανάπτυξης και αξιολόγησης του συστήματος τηλεκατάρτισης και τηλε-επιμόρφωσης και του εκπαιδευτικού υλικού θα υιοθετηθούν οι παρακάτω παιδαγωγικές αρχές (Μακράκης κ.ά. 2001× Μακράκης 1999).

1. Ενεργητική αυτονομία

2. Συνεργατική

3. Στοχαστικο-κριτική

4. Μεταβιβαστική

5. Διερευνητική

6. Αυθεντική

Ενεργητική αυτονομία

Η έννοια της ενεργητικής μαθησιακής αυτονομίας προϋποθέτει, αλλά και συνεπάγεται, ότι ο εκπαιδευόμενος θα αναπτύξει ένα ιδιαίτερο είδος ψυχολογικής σχέσης με τη διαδικασία και το περιεχόμενο της κατάρτισης καθώς και με τον τρόπο με τον οποίο μεταφέρει ότι έχει μάθει σε άλλες κοινωνικές και μαθησιακές καταστάσεις. Ειδικότερα, μέσα από το σύστημα

παρέχεται η δυνατότητα στους εκπαιδευόμενους:

· να συμμετέχουν στη δημιουργία, στον εμπλουτισμό και στη διαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού,

· να ασκούν σημαντικό έλεγχο στον τρόπο αλληλεπίδρασής τους με το τηλε-εκπαιδευτικό περιβάλλον (υλικό κατάρτισης/επιμόρφωσης και σύστημα τηλεκατάρτισης),

· να αναζητούν τη συναφή γνώση από άλλες περιοχές του WWW μέσω συνδέσμων,

· να καταθέτουν τις απόψεις, τις προθέσεις και τα επιχειρήματά τους μέσω της τεχνικής των Discussion Forums.

Συνεργατική

Οι εκπαιδευόμενοι δεν αντιμετωπίζονται ατομοκεντρικά, αλλά ενθαρρύνεται η συνεργασία και η ομαδικότητα στην οικοδόμηση της νέας γνώσης αξιοποιώντας τις προσωπικές τους γνώσεις και δεξιότητες, καθώς και τη δυναμική της ομάδας. Η συνεργατική διάσταση στη μάθηση δεν βοηθά μόνο στην οικοδόμηση της γνώσης αλλά αποτελεί επίσης ένα μέσο καλλιέργειας της ομαδικής σκέψης, της αλληλεγγύης και γενικά της σύσφιξης των κοινωνικών σχέσεων. Η διάσταση αυτή εκτός από τα γνωστικά οφέλη της αποτελεί επίσης και ένα μέσο αντιστάθμισης στον κίνδυνο δημιουργίας μιας ατομικιστικής εξ αποστάσεως εκπαίδευσης. Ειδικότερα, μέσα από το σύστημα παρέχονται στους εκπαιδευόμενους:

· μηχανισμοί συνεργατικής μάθησης μέσα από την ανάπτυξη διαδραστικών ασκήσεων και μελετών περίπτωσης για τη διδακτική της Ελληνικής γλώσσας ως δεύτερης ή ξένης,

· μηχανισμοί σύγχρονης (chat), ασύγχρονης (discussion forum) και προσωπικής επικοινωνίας (e-mail) ανάμεσα στους εκπαιδευόμενους και μεταξύ εκπαιδευόμενων και διδασκόντων σε θέματα διδακτικής της γλώσσας,

· ενθάρρυνση συμμετοχής σε εξωτερικές ομάδες ανταλλαγής πληροφοριών σε παρεμφερή θέματα, ιδιαίτερα με ειδικούς στο χώρο από την Ελλάδα και το εξωτερικό,

· δημιουργία προσωπικών μαθησιακών περιβαλλόντων και υλικού που έχουν νόημα για τον εκπαιδευόμενο.

Στοχαστικο-κριτική

Η στοχαστικο-κριτική αρχή επικεντρώνεται κυρίως στη δυνατότητα που δίνεται στον εκπαιδευόμενο να εκφράζει αυτό που έχει μάθει και να στοχάζεται πάνω στις διαδικασίες και αποφάσεις μέσα από τις οποίες έφτασε στο τελικό αποτέλεσμα. Στη διαδικασία αυτή, με άλλα λόγια, ο εκπαιδευόμενος προβαίνει στην κριτική αυτο-αξιολόγηση ή αυτο-ανάλυση της μαθησιακής του πορείας, η οποία μπορεί να περιλαμβάνει ατομική επιλογή και δραστηριότητα. Ειδικότερα, μέσα από το σύστημα παρέχονται στους εκπαιδευόμενους:

· αλληλεπιδραστικές ασκήσεις για τη διδακτική της Ελληνικής ως δεύτερης και ξένης γλώσσας μέσω των οποίων οι εκπαιδευόμενοι αυτο-αξιολογούν τις δραστηριότητες που εκτέλεσαν για να φτάσουν στο αποτέλεσμα,

· η δυνατότητα να ανταλλάσουν απόψεις, να κάνουν κρίσεις και συγκρίσεις για τη διαδικασία και τα αποτελέσματα των δικών τους δραστηριοτήτων τους, αλλά και των άλλων εκπαιδευομένων.

Μεταβιβαστική

Οι εκπαιδευόμενοι μεταφέρουν τις γνώσεις, τις δεξιότητες και τις στάσεις τους από μια περιοχή μάθησης σε μια άλλη. Η μάθηση, δηλαδή, που αποκτάται θα μπορεί εύκολα να μεταβιβάζεται από μια κατάσταση προβλήματος σε μια άλλη κατάσταση και στον πραγματικό κόσμο. Ειδικότερα, μέσα από το σύστημα παρέχονται στους εκπαιδευόμενους:

· παραδείγματα και μελέτες περίπτωσης που βασίζονται στην ενεργοποίηση των διπολιτισμικών/διαπολιτισμικών και διγλωσσικών/ πολυγλωσσικών στοιχείων των ομογενών μαθητών καθώς και οικουμενικών στοιχείων (π.χ. προστασία περιβάλλοντος, ανθρώπινα δικαιώματα, ειρήνη),

· παραδείγματα και μελέτες περίπτωσης που ενσωματώνουν τη χρήση του δομικού μέρους της γλώσσας και του λεξιλογίου σύμφωνα με τις ψυχοκοινωνικές ανάγκες των ομογενών μαθητών που διδάσκουν οι εκπαιδευόμενοι,

· τα εργαλεία για μια σφαιρική, ολιστική και διακλαδική προσέγγιση στην εκμάθηση της Ελληνικής γλώσσας (π.χ. διασύνδεση της γλώσσας με την ιστορία και τον πολιτισμό),

· παραδείγματα και μελέτες περίπτωσης μέσα από τις οποίες οι εκπαιδευόμενοι θα μπορούν να ανταποκρίνονται στα βιώματα, στις παραστάσεις και τις εμπειρίες των ομογενών μαθητών που μαθαίνουν την Ελληνική γλώσσα και τον πολιτισμό.

Διερευνητική

Οι διερευνητικές προσεγγίσεις αποσκοπούν στο να καταστήσουν ικανούς τους εκπαιδευομένους να αντιμετωπίζουν επιτυχώς και με αυτονομία προβληματικές καταστάσεις. Η προβληματοποίηση θεωρείται ως το πρώτο βήμα και βασικό στοιχείο της διερευνητικής διδακτικής προσέγγισης η οποία προσδίδει νόημα στο αντικείμενο και στις διαδικασίες της μαθησιακής διαδικασίας, ιδιαίτερα, όταν η διαδικασία της μάθησης προσαρμόζεται στις ανάγκες και τα ενδιαφέροντα των εκπαιδευόμενων. Ειδικότερα, μέσα από το σύστημα παρέχονται στους εκπαιδευόμενους:

· ολοκληρωμένα παραδείγματα και αναθέσεις εργασιών πάνω σε προβληματο-κεντρικές καταστάσεις, όπως είναι η επιλογή του διδακτικού υλικού, η οργάνωση/ιεράρχηση του υλικού, η παρουσίαση και αξιολόγηση του υλικού,

· η δυνατότητα να θέτουν ερωτήματα, να διατυπώνουν υποθέσεις, να αναπτύσσουν τεχνικές αξιολόγησης της μάθησης, να κάνουν συνεπαγωγές βασισμένες στο γραπτό λόγο, να διαβάζουν γρήγορα ένα κείμενο με σκοπό να αξιολογήσουν τις επικοινωνιακές του παράμετρους ή τις οργανωτικές του αρχές ή στοιχεία, να κατανοούν την πληροφορία μέσω διαφορετικών μέσων προφορικής συνομιλίας κ.ά.

Αυθεντική

΄Ενα πρόβλημα είναι αυθεντικό όταν εντάσσεται στο ζωτικό χώρο του εκπαιδευόμενου, το αντιλαμβάνεται δηλαδή ως ενδιαφέρον, χρήσιμο, και σημαντικό. Στο πλαίσιο αυτό, οι εκπαιδευόμενοι επιλύουν προβλήματα που σχετίζονται με πραγματικές καταστάσεις και αντιλαμβάνονται ότι οι δεξιότητες στην επίλυση αυτών των προβλημάτων είναι χρήσιμες στην επαγγελματική και κοινωνική τους ζωή. Ειδικότερα, μέσα από το σύστημα παρέχονται στους εκπαιδευόμενους:

· μηχανισμοί, τεχνικές και εργαλεία με τα οποία οι εκπαιδευόμενοι θα καταρτίζονται στην αξιοποίηση του ηλεκτρονικού ελληνικού υλικού (π.χ. εφημερίδες, περιοδικά, εικόνες, βίντεο κ.ά) που διατίθενται μέσω του Παγκόσμιου Ιστού (Web),

· παραδείγματα, ασκήσεις και μελέτες περίπτωσης μέσα από τα οποία οι εκπαιδευόμενοι θα μπορούν να αναπτύξουν τις βασικές τεχνικές διδασκαλίας δεξιοτήτων (ομιλία, ανάγνωση/κατανόηση, γραπτή έκφραση, ακρόαση/κατανόηση) ανάλογα με τις επικοινωνιακές ανάγκες των ομογενών μαθητών,

· χρήση διδακτικών/μαθησιακών δραστηριοτήτων σε πραγματικά και εικονικά περιβάλλοντα βασιζόμενα στις βιωματικές εμπειρίες των ομογενών μαθητών, χωρίς να παραλείπεται η διασύνδεση με τον πολιτισμό της Ελλάδας, στοιχείο που είναι αναπόσπαστα δεμένο με την ίδια την υπόσταση της διδασκόμενης γλώσσας.

Η προσπάθεια αυτή αναμένεται να συμβάλει σημαντικά στην αναστροφή της τάσης μείωσης του αριθμού των ομογενών μαθητών που παρακολουθούν μαθήματα Ελληνικής γλώσσας στην ελληνική διασπορά. Παράλληλα, θα δημιουργήσει τα κίνητρα και τις προϋποθέσεις για την πιθανή ένταξη ομογενών μαθητών σε προγράμματα εκμάθησης της Ελληνικής γλώσσας και του πολιτισμού που για κάποιο λόγο δεν συμμετέχουν σε αυτά.

Βιβλιογραφία

Κατσιμαλή, Γ., Αντωνίου, Μ., Βασιλάκη, Ε., Γαλαζούλα Μ. (2001). Γλωσσολογικό υλικό για τη διδασκαλία της ελληνικής ως δεύτερης/ξένης γλώσσας στον Πυθέα. Στο Β. Μακράκης (επιμ.) Νέες τεχνολογίες στην Εκπαίδευση και στην Εκπαίδευση από Απόσταση. Πρακτικά Πανελλήνιου Συνεδρίου με Διεθνή Συμμετοχή, Ρέθυμνο, 8-10 Ιουνίου 2001. Αθήνα: Ατραπός (55-63).

Kostoulas-Makrakis, N. (1995). Language Maintenance and Shift. Studies in International and Comparative Education, No. 33, Stockholm: IIE.

Κωστούλα-Μακράκη, Ν & Μακράκης, Β. (1999). Θεωρητικές προσεγγίσεις στη διδασκαλία της Ελληνικής ως δεύτερης γλώσσας σε ένα υπερμεσικό περιβάλλον. Στο Μ. Δαμανάκης & Θ. Μιχελακάκη (επιμ.) Πρακτικά Πανελλήνιου-Πανομογενειακού Συνεδρίου με θέμα “Ελληνόγλωσση Εκπαίδευση στο Εξωτερικό”. Πανεπιστήμιο Κρήτης Π.Τ.Δ.Ε. και Ε.ΔΙΑ.Μ.ΜΕ (227-243).

Κωστούλα-Μακράκη, Ν. & Μακράκης, Β. (2000). Αξιολόγηση του Προγράμματος Εκπαίδευσης από Απόσταση για Προπτυχιακούς Φοιτητές. Ρέθυμνο: Επιτροπή Ερευνών Πανεπιστημίου Κρήτης.

Μακράκης Β. (1999). Αρχές Σχεδιασμού και Ανάπτυξης ενός Συστήματος Τηλεκατάρτισης των Εκπαιδευτικών της Ελληνικής ως Δεύτερης και Ξένης Γλώσσας στους Ομογενείς της Διασποράς. Στο Μ. Δαμανάκης & Θ. Μιχελακάκη (επιμ.) Πρακτικά Πανελλήνιου-Πανομογενειακού Συνεδρίου με θέμα “Ελληνόγλωσση Εκπαίδευση στο Εξωτερικό”. Πανεπιστήμιο Κρήτης Π.Τ.Δ.Ε. και Ε.ΔΙΑ.Μ.ΜΕ (451-465).

Μακράκης, Β. κ.ά. (2001). ΠΥΘΕΑΣ: ΄Ενα διαδικτυακό περιβάλλον εκπαίδευσης από απόσταση των εκπαιδευτικών της ελληνικής ως δεύτερης/ξένης γλώσσας. Στο Β. Μακράκης (επιμ.) Νέες τεχνολογίες στην Εκπαίδευση και στην Εκπαίδευση από Απόσταση. Πρακτικά Πανελλήνιου Συνεδρίου με Διεθνή Συμμετοχή, Ρέθυμνο, 8-10 Ιουνίου 2001. Αθήνα: Ατραπός (15-31).

Μελίστα, Α. & Χιλλ, Μ. (2001). Διδασκαλία γλωσσικών δεξιοτήτων το κείμενο: Από το έντυπο υλικό της εξ αποστάσεως εκπαίδευσης στην οθόνη του υπολογιστή. Στο Β. Μακράκης (επιμ.) Νέες τεχνολογίες στην Εκπαίδευση και στην Εκπαίδευση από Απόσταση. Πρακτικά Πανελλήνιου Συνεδρίου με Διεθνή Συμμετοχή, Ρέθυμνο, 8-10 Ιουνίου 2001. Αθήνα: Ατραπός (64-77).

Νικολάου, Γ. (2000). ΄Ενταξη και Εκπαίδευση των Αλλοδαπών Μαθητών στο Δημοτικό Σχολείο. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.

Τάμης, Α.Μ. (1995). Συνοπτική εικόνα και προβλήματα της ελληνόγλωσσης εκπαίδευσης για τα παιδιά των ομογενών στην Αυστραλία. Πρακτικά ΣΤ΄ Διεθνούς Παιδαγωγικού Συνεδρίου “Ο Ελληνισμός της Διασποράς και η Ελληνική Παιδεία του”, Παιδαγωγική Εταιρεία Ελλάδος. Ελληνικά Γράμματα (276-288).